2000 jaar verdeeld en verbonden - deslegte.com · Rosendael 1720-1818 elyze Storms-Smeets 10...

2 0 0 0 j a a r v e r d e e l d e n v e r b o n d e nDolly Verhoeven, Maarten Gubbels, Marc Wingens en Simon van den Bergh (red.)

v a n t i lt

10-05-binnenwerk-avenir.indd 2 10-10-16 17:46

2 0 0 0 j a a r v e r d e e l d e n v e r b o n d e nDolly Verhoeven, Maarten Gubbels, Marc Wingens en Simon van den Bergh (red.)

v a n t i lt


1

1815

6

12

17

10

16

19

11

5 243

4

2321

9

14

20

72

13

22

8

ARNHEM

APELDOORN

DOETINCHEM

ZUTPHEN

NIJMEGEN

TIEL


1

1815

6

12

17

10

16

19

11

5 243

4

2321

9

14

20

72

13

22

8

ARNHEM

APELDOORN

DOETINCHEM

ZUTPHEN

NIJMEGEN

TIEL



VoorwoordGrenzen, ik groeide ermee op. In 1958 werd ik geboren in Lobith en daar bracht ik ook mijn jeugd door, vlak bij de grens. Wie destijds de bus nam van Lobith naar Zevenaar kwam door het Duitse Elten, dat in de naoorlogse tijd een paar jaar bij Nederland hoorde. Mijn vader woonde in Spijk aan de ‘neutrale weg’, met Nederland aan de ene en Duitsland aan de andere kant.

In Gelderland spelen grenzen vanouds een belangrijke rol. Ooit liep de Romeinse rijksgrens, de limes, dwars door dit gebied. Later, in de mid-deleeuwen, vormde Gelre een zelfstandig vorstendom tussen het Duitse en het Bourgondische rijk. Tegenwoordig kent Gelderland meer buurprovin-cies dan enig ander gewest. We delen een grens met Overijssel, Flevoland, Utrecht, Zuid-Holland, Noord-Brabant en Limburg. En met Duitsland natuurlijk.

Dat zijn allemaal politieke grenzen. Maar zoals dit boek laat zien, de variatie aan grenzen is veel groter. Er zijn economische en culturele grenzen, gren-zen in het landschap en grenzen in ons hoofd. En allemaal veranderen ze in de loop van de tijd. Wat vandaag een keiharde scheiding is, kan morgen een verbindingszone zijn. Immers, elke grenslijn nodigt vroeg of laat uit om er overheen te gaan, een kijkje te nemen aan de andere kant en de wereld te zien vanuit een ander perspectief. Zeker in de huidige tijd, waarin grenzen ons weer meer dan voorheen lijken te scheiden, is dat een mooie gedachte.

De 24 hoofdstukken van dit boek werden geschreven door historici en geo-grafen, disciplines die doorgaans elk vanuit hun eigen perspectief naar de wereld kijken. Daarnaast werkten leden van historische verenigingen mee. Zij beschreven in elf korte teksten een grens in hun eigen regio. Gelderland grensland gaat dus niet alleen over grenzen, het laat ook zien wat grensover-schrijdende samenwerking tot stand kan brengen. Ik bedank iedereen die aan dit boek heeft meegewerkt.

Clemens CornieljeCommissaris van de Koning in Gelderland


VOORWOORD 7

1 De OuDste gRens in gelDeRlanD 10 Hoe de gelderse Rijn de grens werd van het

Romeinse rijk58 v.Chr.-85 n.Chr.

Marinus Polak

2 De ROmeinse limes 20 leven in een multiculturele grenszone

1e-5e eeuw n.Chr.Paul van der Heijden

3 één HeRtOg, VieR bisscHOppen 30 bisdomgrenzen en het territorium van gelre

ca. 300-1600Jan Kuys

4 De lanDVReDe Van 1377 40 De betekenis van grenzen binnen een gelders

verbond14e eeuw

Aart Noordzij

5 biDDen in De VOlkstaal 50 De taal van maria van gelre als politieke keuze

ca. 1405-1430Johan Oosterman

6 Het OVeRkWaRtieR Van gelRe 60 Het verdwenen gedeelte van het hertogdom

ca. 1200-ca. 1800Gerard Venner

7 een mOeRassige Vallei tussen stuWWallen 70 De geschiedenis van het utrechts-gelderse grens-

gebied vanuit landschappelijk perspectiefprehistorie - heden

Luuk Keunen en Jan Neefjes

8 De DORpsgRens Van WapenVelD 80 Hoe natuurlijke grenzen de ruimte blijven bepalen

middeleeuwen - hedenMartijn Horst

• De HALSe RuG 89 Tonnie Klein Lebbink• GReNSWALLeN iN HeT KeTeLWALD 90 Jef Gielen• HeT WeuRTScHe STRAATJe 91 Paul Smits

9 met pOllen en palen 92 De limietgrenzen van de hoge en vrije heerlijkheid

Rosendael1720-1818

elyze Storms-Smeets

10 VecHten VOOR Het VaDeRlanD 102 Verschuivende grenzen en hun betekenis voor

dienstplichtigen in de kleefse enclaves1806-1821

Dirk Lueb

11 Op Reis DOOR De acHteRHOek 112 De verbeelding van nationale en regionale

identiteit in reisliteratuur1765-1890

Wouter Loeff

12 een bestaan Op De gRens 122 De ligging van groesbeek als kans en als

belemmering1765-1948

Paul Thissen

• GReNSiNciDeNT iN GROeSBeeK 132 Gerrie G. Driessen • eeN WAARDeVOL STuKJe GReNS 133 Jos Hekking• ‘We MOTTe AAN GuNNe KANT GAAN WONeN’ 134

Adriaan Maters • ScHeRPeNzeeL eN De zeLfKANT 135 Wim van den Berg

Inhoud


13 uitDijenD uniVeRsum 136 Wijkende grenzen in het betuwse ingen

1900-2000chris van esterik

14 tWeelingDORp Op De pROVinciegRens 146 Hoe gelders Veenendaal bij utrechts Veenendaal

kwam1902-1960

Janny Bloembergen-Lukkes

15 kinDeRtal als maatstaf 156 Over onzichtbare grenzen en hun invloed op

identiteitca. 1919-1960

Theo engelen

16 aan De HOllanDs-Duitse stamtafel 166 Het consulaat der nederlanden in kleef in

roerige tijden1920-1960

Jan Brauer

17 geleeRDen Van OVeR De gRens 176 buitenlandse hoogleraren aan de Radboud

universiteit nijmegen1923-1945

Jan Brabers

18 Het fROnt als gRens 186 Oorlogservaringen aan weerszijden van de

militaire grenslijn1944-1945

Joost Rosendaal

• LANDSGReNzeN ziJN GeeN TAALGReNzeN 196 Hans Lamers• ‘LATeN We eR MAAR eeN ScHNAPS OP DRiNKeN’ 197 Rob Wolf • PRuLLeSTANTSe APeN 198 Adriaan Maters• ARNHeM Of ARNHeM-zuiD? 199 Ton Burgers

19 ineens neDeRlanDeR 200 nationale identiteit in de gelderse grens-correc-

tiegebieden1949-1963

ernest Verhees

20 OVeR kaVelgRenzen 210 Het geslaagde verzet tegen de ruilverkaveling

arkemheen1958

Piet van cruyningen

21 Het VOetbalDORp 220 Hoe voetbalrivaliteiten groesbeek verdelen

1919-hedenMarjet Derks

22 zien en gezien WORDen 230 botsende identiteiten op de appeldijk

2006-2010Kees Terlouw

23 VRienDen VOOR altijD 240 een schoolmusical over grenzen van vakken,

landen en identiteiten2003-heden

edwin van Meerkerk

24 gRenzen Van gelDeRlanD 250 tweeduizend jaar grensland in vogelvlucht

Dolly Verhoeven

nOten 265

OVeR De auteuRs 277

illustRatieVeRantWOORDing 281


U T R E C H T S E H E U V E L R U G

V E L U W E

V E L U W E

pre-Romeins hele Romeinse tijd actief begin in Romeinse tijd einde in Romeinse tijd na-Romeins

Kromme Rijn

Vecht

Lek

Oude Rijn-Pannerden

Maas

Nederrijn

Waal

Waal

Gelderse IJssel

Oude Rijn

VEENMEREN

In het verleden veranderde de loop van de Rijn, de Maas en hun aftakkingen geregeld. Op deze kaart zijn de actieve tak-ken uit de Romeinse tijd geprojecteerd op een reconstructie van het landschap omstreeks 100 n.Chr.


de oUdSte GrenS in Gelderland

Hoe de Gelderse rijn de grens werd van het romeinse rijk58 v.Chr.-85 n.Chr.

Marinus Polak


In de eerste eeuwen van onze jaartelling werd Gelderland door-sneden door de grens van het Romeinse rijk, die op het Euro-pese vasteland grotendeels de rivieren Rijn en Donau volgde. Het Gelderse deel van deze limes is nogal slecht bekend, omdat de veranderende loop van de Rijn na de Romeinse tijd grote schade heeft aangericht in de Gelderse grenszone.1

U T R E C H T S E H E U V E L R U G

V E L U W E

V E L U W E

Nijmegen-Hunerberg

Nijmegen-Kops Plateau

BijlandLoowaard

MeinerswijkKesteren

Rossum

Rijswijk Maurik

Amerongen

Vechten

Waal

Lek

Gelderse IJssel

Nederrijn

Maas

Vech

t

Oude Rijn

Oude Rijn

Kromme Rijn

VEENMEREN

De in de tekst genoemde plaatsen, weergegeven op een reconstructie van het landschap omstreeks 100 n.Chr. De zwarte stippen zijn (mogelijke) versterkingen in Gelderland, de grijze stippen zijn een keten van forten tussen Vechten en de kust

de

oU

dS

te G

re

nS

in

Ge

lde

rla

nd


13

de erfenIs Van Caesar

De Rijn kwam in het vizier van Rome toen Cae-sar vanaf 58 v.Chr. Gallia op de knieën probeerde te dwingen. Daarbij kwam hij ook hardhandig in aanraking met groepen Germanen van de overkant van de Rijn. Sommige waren als huur-lingen in Gallische dienst, terwijl andere zich in Gallia probeerden te vestigen. Caesar zat niet te wachten op deze Germaanse inmenging in de Gallische oorlog. Tweemaal stak hij zelfs de Rijn over om er een einde aan te maken. Nadat hij in 52 v.Chr. het Gallische verzet uiteindelijk had gebroken, beschouwde hij Gallia tot aan de Rijn als Romeins grondgebied. In ons land zal dat zich hebben uitgestrekt tot aan de Waal, die in die tijd de belangrijkste Rijntak was. De integratie van het nieuwe Gallische gebied in het Romeinse rijk kreeg geen hoge prioriteit, doordat de politieke machtsstrijd die al lange tijd in Rome aan de gang was, ontaardde in een burgeroorlog. Na een lange periode waarin bloe-dige militaire confrontaties en tijdelijke politieke allianties elkaar afwisselden, kwam Caesars adop-tiefzoon Octavianus in 27 v.Chr. aan de macht als feitelijk alleenheerser, al werd dat zorgvuldig verborgen achter een republikeinse façade. Wij beschouwen dit als het begin van de keizertijd, met Octavianus onder de erenaam Augustus als eerste keizer.

Het GerMaanse ProbleeM

In de ruim twintig jaar dat de burgeroorlog het Romeinse rijk had ontregeld, was Gallia her-haaldelijk het toneel geweest van opstanden en Germaanse invallen, waarmee Rome steeds ad hoc afrekende. Tot tweemaal toe was dat opnieuw gepaard gegaan met offensieven aan de overkant

van de Rijn, maar deze leidden niet tot een blij-vende militaire aanwezigheid in het Rijnland. De Romeinse troepen bleven gelegerd in het Gallische binnenland. Dit veranderde pas in 19 v.Chr., toen Augustus’ vertrouweling Agrippa de Rijn overstak om Germaanse invallers terug te slaan. Bij deze gelegenheid werd op de Hunerberg in Nijmegen een enorm legerkamp gebouwd, dat enkele jaren in gebruik zou blijven. De keuze voor Nijmegen zal niet alleen zijn ingegeven doordat het dicht bij de belangrijkste Germaanse kwelgeesten was gelegen, maar ook doordat het via de Maas en het Maasdal gemakkelijk vanuit het Gallische binnen-land kon worden bevoorraad. De aanleg van een blijvende versterking in het Rijnland was niet de enige aanpassing van de Romeinse strategie. Agrippa probeerde de vei-ligheid van Gallia ook op een andere manier te verbeteren. In het verleden hadden enkele Ger-maanse groepen de steun van Rome gezocht in conflicten met andere Germaanse stamverbanden. Twee van deze pro-Romeinse groepen werden nu naar de linkeroever van de Rijn overgebracht: de Batavi naar het Nederlandse rivierengebied en de Ubii naar de omgeving van Keulen. Agrippa had goede redenen om te verwachten dat zij er belang bij zouden hebben om hun Germaanse rivalen te beletten naar Gallia over te steken. De nieuwe aanpak bleek echter geen afdoende oplossing, want in 12 v.Chr. was nieuw ingrijpen aan de Rijn noodzakelijk. Het commando berustte nu bij Augustus’ jongste stiefzoon Drusus. Een van diens eerste acties was een veldtocht tegen de Frisii en de Chauci, die in het Germaanse kustge-bied van de Noordzee tussen de Rijn en de Elbe woonden. Drusus voer hierbij eerst via de Rijn naar de Noordzee en vervolgens over de veenmeren ter plaatse van het huidige IJsselmeer naar het noorden.

1 De oudste grens in Gelder land


14

De Rijn als spRingplank naaR geRmania

De destijds nog onbedijkte Rijn verplaatste zijn loop voortdurend. Rond het begin van de jaartel-ling vertakte de rivier zich op verschillende plaat-sen.2 Het eerste splitsingspunt bevond zich ten oosten van Lobith. Daar verdeelde de Rijn zich over een zuidelijke hoofdstroom en een noorde-lijke nevenstroom. De zuidelijke tak is de Waal, die verderop samenkwam met de Maas en via een grote getijdemonding in zee uitkwam. De noor-delijke tak is de Oude Rijn, die even ten oosten van het tegenwoordige Pannerdensch Kanaal liep. In de omgeving van Arnhem mondde in de Rijn een beeksysteem uit dat het zuidelijke IJs-seldal ontwaterde; dit was op dat moment nog niet verbonden met een soortgelijk beeksysteem dat de waterafvoer van het noordelijke IJssel-dal verzorgde. Van Arnhem tot Opheusden viel de noordelijke Rijntak ongeveer samen met de tegenwoordige Nederrijn, om tussen Opheusden en Amerongen een zuidelijker loop langs Kesteren te volgen. Het is onzeker of de bedding langs de stuwwal bij Rhenen toen al bestond.

Vanaf Amerongen volgde een kronkelend stuk waar zich in de loop van de eerste eeuw een nieuwe splitsing vormde, in een noordelijke tak die we nu als Kromme Rijn kennen, en een westelijke tak waar tegenwoordig de Lek stroomt. Dicht bij Utrecht vertakte de Rijn zich opnieuw, in een noordelijke tak waarvan de Vecht het restant is, en een westelijke tak die ongeveer de huidige Oude Rijn volgde. De Vecht verbond de Rijn met een groot veenmerengebied, dat zowel in westelijke als in noordelijke richting op de Noordzee afwaterde. Voor militaire operaties in Germania had de noordelijke Rijntak een groot voordeel boven de zuidelijke hoofdtak, de Waal. De eerste bood immers via de Vecht en de veenmeren een directe toegang tot de Germaanse Noordzeekust. Drusus heeft het strategische belang van de noordelijke Rijntak duidelijk ingezien, want hij liet een krib aanleggen op de splitsing van Rijn en Waal bij Lobith, om meer water door de noordelijke tak te dwingen. Die werd daardoor beter bevaarbaar. De krib bij Lobith is niet het enige waterstaatkundige werk van Drusus. Hij liet ook een of meer kanalen graven om de verbinding tussen de Rijn en het noordelijke kustgebied te verbeteren. Het is goed mogelijk dat de kanalisering diende om de twee beeksystemen in het IJsseldal aan elkaar te kop-pelen en zo een tweede verbinding tussen de Rijn en de veenmeren tot stand te brengen, naast de route via de Kromme Rijn en de Vecht.

Deze 56 cm lange zwaardschede van lindehout is opgebaggerd uit De Bijland. De achterzijde was bekleed met leer, de voorzijde met een versierd beslag van messing, waarvan grote delen verzilverd zijn. In het grote centrale paneel is een naakte, gehelmde mannen-figuur weergegeven, mogelijk de oorlogsgod Mars. Begin eerste eeuw n.Chr.


15

de eerste steunPunten aan de Gelderse rIjn

In de bijna dertig jaar die volgden op de eerste campagne van Drusus in 12 v.Chr., opereerden er steeds weer grote Romeinse legerverbanden aan de overkant van de Rijn. De noordelijke Rijntak werd daarbij geregeld gebruikt om troepen te verplaatsen en de legers te bevoorraden. Vanwege het strategische belang van deze Rijntak is het niet verwonderlijk dat de oudste militaire kampen langs de Gelderse Rijn in de omgeving van Lobith en Arnhem zijn gesitueerd. De eerste versterking kennen we alleen van vondsten die vanaf 1938 zijn opgebaggerd uit wat nu de recreatieplas De Bijland is, ten westen van Lobith.3 Op meer dan tien meter diepte liggen hier zulke zware stenen muurresten dat de zandzuiger erop vastliep. De aard en de

diepteligging van de vondsten maken duidelijk dat we te maken hebben met de weggespoelde resten van een Romeins legerkamp. Dit zal oorspronke-lijk even verder naar het oosten hebben gelegen, op de linkeroever van de toenmalige Rijn en de rechteroever van de Waal. Een wel heel bijzondere baggervondst is de grafsteen van de legioensoldaat Marcus Mallius, die blijkens de tekst ‘in Carvium bij de krib’ was begraven – ongetwijfeld de krib die Drusus had laten aanleggen. De tweede vroege versterking ligt in de polder Meinerswijk bij Arnhem. Dit is tot nog toe het enige legerkamp langs de Gelderse Rijn waarvan nog intacte resten zijn gevonden. Het is pas aange-toond in 1979, toen een proefsleuf werd gegraven naar aanleiding van oppervlakte vondsten.4 Door een gelukkig toeval bleek de sleuf dwars door het hoofdkwartier van de laatste, stenen bouwfase van het legerkamp te zijn aangelegd. Onder uit de sleuf kwam een dozijn aardewerkscherven tevoorschijn die uit ca. 10-20 n.Chr. dateren. Door de hoge

Visualisering van het hoofdkwartier en de achterpoort van het castellum van Arnhem-Meinerswijk



16

grondwaterstand konden de diepste niveaus niet goed worden blootgelegd, zodat we niet weten hoe het kamp er in de vroegste, houten bouwfasen heeft uitgezien. In 1991 is het stenen hoofdkwar-tier tijdelijk helemaal vrijgelegd, maar ook toen zijn de oudste niveaus niet bereikt. Wel is duidelijk geworden dat grote delen van de versterking van Meinerswijk door de Rijn zijn opgeruimd. De landschappelijke situering van de vroege legerkampen van De Bijland en Meinerswijk komt overeen met die van het kamp van Vechten bij Bunnik, dicht bij het punt waar de Vecht aftakte van de Rijn.5 Voor alle drie de versterkingen geldt dat ze zich bij noordwaarts gerichte aftakkingen van de Rijn bevinden, maar ook dat de oudste bekende vondsten niet met de offensieven van Drusus in verband kunnen worden gebracht, ook al zou die samenhang strategisch goed te begrijpen zijn. Het kamp van Vechten is kort voor het begin van onze jaartelling aangelegd, en de bouw van de versterkingen van De Bijland en Meinerswijk lijkt in elk geval vooraf te zijn gegaan aan het voorlopige einde van de Romeinse offensieven rechts van de Rijn in 16 n.Chr. In dat jaar riep Augustus’ opvolger Tiberius (14-37) een halt toe aan de drieste militaire operaties van zijn neef en adoptiefzoon Germanicus. Deze gingen gepaard met grote Romeinse verliezen en hadden geen blijvend effect. Tiberius was ervan overtuigd dat het beter was om een grote militaire overmacht te concentreren op de linkeroever van de Rijn en vervolgens met de armen over elkaar toe te kijken hoe de Germanen op de rechteroever na het vertrek van hun gemeenschappelijke vijand weer zouden vervallen in hun eeuwige onderlinge twisten.

brItannIa krIjGt VoorranG

Deze status quo lijkt te hebben voortgeduurd tot het jaar 39, toen Tiberius’ roemruchte opvolger Caligula (37-41) in de omgeving van Mainz voet zette op Germaanse bodem. Zijn offensief was maar van korte duur en werd ingewisseld voor het voornemen om naar Britannia over te steken. Toen Caligula’s troepen in het begin van het jaar 40 aan de Kanaalkust gereed stonden om in te schepen, werd het plan alsnog afgeblazen. Dit is lang beschouwd als de zoveelste gril van deze voor waanzinnig versleten keizer, maar vermoedelijk was het eerder een verstandig besluit dat was inge-geven door het besef dat de expeditie onvoldoende was voorbereid. Want onmiddellijk daarna werd een keten van kleine forten aangelegd langs de Oude Rijn, tussen Vechten en de kust.6 Die forten of castella dienden om de schepen die de troepen in Britannia moesten bevoorraden, te beschermen tegen Chaukische plunderaars die blijkbaar vanuit het uitgestrekte veengebied ten noorden van de Rijn opereerden. In 43 waren de voorbereidingen zodanig verbeterd, dat Caligula’s opvolger Clau-dius (41-54) alsnog opdracht gaf om naar Britannia over te steken. De nieuwe fortenreeks langs de Oude Rijn vormde blijkbaar geen afdoende middel tegen de piraterij, want in het jaar 47 stak de zojuist benoemde legeraanvoerder Corbulo de Rijn over naar het stamgebied van de Chauci rond de monding van de Ems. Keizer Claudius beval hem echter om zijn troepen terug te trekken achter de Rijn, ongetwijfeld omdat hij een nieuwe grote Germaanse oorlog vreesde, die niet te combineren viel met zijn Britse offensieven. Daarop werd de keten van forten langs de Oude Rijn nog verder verdicht. Op Gelders grondgebied is er tussen 16 en 47 weinig veranderd. Alleen halverwege De Bijland


17

en Meinerswijk lijkt een fort te zijn gebouwd. In de uiterwaarden bij Loo liggen enkele plassen die zijn ontstaan door zandwinning. Daarbij zou op grote diepte muurwerk zijn geraakt dat niet weg te baggeren viel. Daarnaast werd veel aardewerk en ander Romeins materiaal opgezogen, waaronder metalen vaatwerk en militaire uitrustingsstukken, en ook enkele dakpannen met militaire stempels.7 Dit alles wijst op de nabijheid van een door de Rijn verspoelde militaire versterking, vermoede-lijk wat verder naar het oosten gelegen. De oudste vondsten horen waarschijnlijk in dit tijdvak thuis. Ook tussen de legioensvesting op de Fürstenberg bij Xanten en De Bijland zijn rond deze tijd enkele versterkingen langs de Rijn gebouwd. Het is voorstelbaar dat deze reeks forten het kwetsbare deel van de rivier tussen Xanten en Meinerswijk moest beschermen. Tussen Meinerswijk en Vechten bleef de Rijn over meer dan zestig kilometer verder onbe-

schermd. Dit maakt duidelijk dat de rivier nog lang niet als grens van het Romeinse rijk werd gezien. Vanuit de strategische betekenis van de Rijn als een vitale logistieke transportader is het ondenkbaar dat de militaire controle zich niet uitstrekte tot de – Germaanse – rechteroever. Germaanse groepen die zich daar langs de Rijn wilden vestigen, werden halverwege de jaren 50 nog hardhandig verwijderd.

nIeuwe PrIorIteIten na de bataVenoPstand

In 68 n.Chr. gleed Rome opnieuw af in een bur-geroorlog. Augustus’ laatste afstammeling Nero (54-68) had alle steun van de politieke elite ver-speeld en zag geen andere uitweg dan zelfmoord. Daarop volgde een chaotisch jaar waarin de Senaat achtereenvolgens vier keizers benoemde. De num-mers drie en vier waren Vitellius en Vespasianus, de commandanten van de Romeinse troepen in het Rijnland en Judaea. Vitellius verplaatste een groot deel van zijn troepen naar Italië om zijn aanspraken op de troon kracht bij te zetten. In het militair verzwakte Rijnland brak daarop een opstand uit op initiatief van de Bataven. De troepen die Vespasianus aan zijn zijde had weten te krijgen, slaagden er uiteindelijk in om die van Vitellius te verslaan. De Bataafse opstand werd daarna met groot machtsvertoon onderdrukt, door niet minder dan acht legioenen naar het Rijnland te sturen. Het ligt voor de hand om de veranderingen die zich na het neerslaan van de opstand langs de Gelderse Rijn voltrokken, in verband te brengen met de getoonde onbetrouwbaarheid van de hier gevestigde Bataven. In Nijmegen maakte een kleine militaire versterking op het Kops Plateau plaats voor een legioensvesting op de Hunerberg,


Deze voorhoofdsband van een ruiterhelm is opgebaggerd uit de Nederrijn bij Amerongen. In het midden en aan beide uiteinden van het met witmetaal geplateerde bronsblik zijn een buste en twee portretten weergegeven. De afgebeelde manspersonen worden wel aangezien voor de in het jaar 23 overleden zoon van keizer Tiberius en diens tweelingzonen, maar dit is onzeker. Begin eerste eeuw n.Chr.


18

die ruim dertig jaar lang onderdak zou bieden aan het Tiende Legioen.8 Langs de Gelderse Rijn wer-den verscheidene kleine versterkingen gebouwd – hoeveel, en wanneer precies, dat is nog altijd onzeker. De beste papieren hebben Kesteren en Maurik, maar ook bij Amerongen en Rijswijk (Gld.) zijn vondsten opgebaggerd die worden toegeschreven aan verspoelde militaire versterkin-gen.9

Bij Kesteren wordt een versterking vermoed op grond van de vondsten in het grafveld rond de Prinsenhof. Hierin zijn voornamelijk volwassen mannen bijgezet, met bijgaven uit het militaire spectrum. Opvallend is verder de vondst van min-stens 26 paardenskeletten, van grote dieren zoals die bekend zijn uit een militaire context. Dat bij Maurik een castellum heeft gelegen, is afgeleid uit baggervondsten die hier in de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn gedaan. Ook hier stuitten de zandzuigers op grote diepte op ondoordringbaar muurwerk. Het vondstmateriaal omvat verder alleen al meer dan 130 dakpannen met stempels van militaire eenheden. Omdat maar een klein percentage van de productie werd gestempeld, vertegenwoordigen de gevonden stempels zeker duizenden dakpannen. Zowel bij Rijswijk als bij Amerongen zijn resten van helmen opgebaggerd, en daarnaast nog veel ander Romeins materiaal. Onder het bij Rijswijk gevonden aardewerk bevindt zich echter zoveel handgevormde waar dat toch eerder aan een landelijke nederzetting moet worden gedacht. Ook elders op het Bataafse platteland zijn helmen, wapens en andere onderdelen van de militaire uitrusting gevonden. De vondsten van Ameron-gen kunnen heel goed de verspoelde resten zijn van een locatie die oorspronkelijk op de linker-oever van de Rijn heeft gelegen. Ook hier is er geen zekerheid dat het een militaire nederzetting betreft.

De afstand tussen Meinerswijk, Kesteren, Maurik en Vechten bedraagt langs de Rijn steeds ongeveer twintig kilometer, maar verder is de ratio van de ligging van militaire posten bij Kes-teren en Maurik onduidelijk. Misschien waren ze niet zozeer gericht op de Rijn of de overkant van de rivier, maar meer op het Bataafse rivie-rengebied. Hierop zou ook de aanwezigheid van een versterking bij Rossum kunnen wijzen, aan de Waal in een dichtbevolkt deel van het Bataafse achterland, en op een steenworp afstand van het Bataafse cultuscentrum van Kessel-Lith.10 Omdat het veronderstelde castellum van Rossum is weg-gespoeld door de Waal, blijft het vooralsnog gissen naar de functie van de meeste versterkingen in het Gelderse rivierengebied.

eIndelIjk deel Van de rIjksGrens

Het was uiteindelijk Vespasianus’ zoon Domitianus (81-96) die in het jaar 85 met een overwinning op de Chatti formeel een einde maakte aan de Ger-maanse oorlogen. De inrichting van de Romeinse provincies Germania superior (Boven-Germanië) en Germania inferior (Neder-Germanië) wordt gewoonlijk gezien als een logisch vervolg op de afsluiting van deze episode. Ten zuiden van Koblenz strekte de Romeinse militaire infrastruc-tuur zich uit over de Germaanse rechteroever van de Rijn, maar van Koblenz tot de Noordzee vormde de rivier vanaf het einde van de eerste eeuw formeel de rijksgrens, en daarmee ook de Gelderse Rijn. Deze situatie bleef zeker 150 jaar bestaan, totdat in 235 de tijd van de soldatenkeizers aan-brak, die in veel opzichten deed denken aan de burgeroorlogen na de dood van Caesar en Nero. De noordwestelijke provincies kregen niet altijd de aandacht die ze verdienden, wat ruimte bood


19

voor Germaanse invallen en in 260-274 zelfs tot een van het centrale gezag losgeweekt Gallisch rijk, waar tegenkeizers het gezag van de keizers in Rome trotseerden. Aurelianus (270-275) wist in 274 de eenheid van het rijk weliswaar te herstellen, maar onmiddellijk daarop bezweek de Rijngrens opnieuw onder de druk van Germaanse invallen. Daarna volgde een lange periode waarin de greep van het centrale gezag afwisselend werd hersteld en weer verloren ging. De verdediging van de grens werd daarbij uiteindelijk meer en meer ‘uitbesteed’ aan nieuwe Germaanse groepen die zich op de linker Rijnoever hadden gevestigd. Na grootschalige invallen aan de Midden-Rijn in 405/406 was er van een Romeinse Rijngrens feitelijk geen sprake meer.

Deze bronzen infanteriehelm met los aangezette oorbeschermers en pluimkokertjes is opgebaggerd uit de uiterwaard van de Neder-rijn bij Rijswijk (Gld.). De pareerbeugel, de wangkleppen en de knop voor de kamvormige helmbos ontbreken. Op het nekschild zijn de namen aangebracht van twee opeenvolgende eigenaren. Gezien hun namen zouden ze goed van de Beneden-Donau afkom-stig kunnen zijn. Eind eerste eeuw n.Chr.



Date post:	05-Oct-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	4 times
Download:	0 times

2000 jaar verdeeld en verbonden - deslegte.com · Rosendael 1720-1818 elyze Storms-Smeets 10...

Documents