Demans Hizmeti
13
Jennie Powell
Demanslılarla İletişimİçin Yardım
Türkische Ausgabe von
„Hilfen zur Kommunikation bei Demenz“
von Jennie Powell
Heft 2 der Reihe - Demenz Service
LANDESVERBÄNDEDER PFLEGEKASSEN
gefördert von:
LANDESVERBÄNDEDER PFLEGEKASSEN
Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri GirişimiKoordinasyon Kurumu
Alman Yaşlılara Yardım Yönetim HeyetiAn der Pauluskirche 350677 KölnTelefon: (0221)9318 47-27E-Posta: [email protected]İnternet: www.demenz-service-nrw.de
Sipariş adresi:Kuratorium Deutsche AltershilfeAn der Pauluskirche 350677 Köln
Fax: (0221)931847-6E-Posta: [email protected]: 3,50 Euro
Landesverbände der Pflegekassen: Landesverbände der Pflegekassen:
LANDESVERBÄNDEDER PFLEGEKASSEN
Informations- und Koordinierungsstelle der Landesinitiative Demenz-Service Nordrhein-Westfalen
Kuratorium Deutsche AltershilfeAn der Pauluskirche 350677 KölnTelefon: (0221)931847 - 27 E-Mail: [email protected] Internet: www.demenz-service-nrw.de
Bestelladresse: Kuratorium Deutsche AltershilfeAn der Pauluskirche 350677 Köln
Fax: (0221)9318 47-6E-Mail: [email protected]ühr: 3,50 Euro
gefördert von: gefördert von:
Demans Hizmeti
13Jennie Powell
Demanslılarla İletişim
İçin Yardım
Çeviri Ulla Karadeniz
Türkische Ausgabe von
„Hilfen zur Kommunikation bei Demenz“
von Jennie Powell
Heft 2 der Reihe - Demenz Service
VorwortDie Menschen in unserer Gesellschaft werdenimmer älter. Immer mehr Menschen erkranken anDemenz. Modellrechnungen zeigen, dass dieseEntwicklung langfristig die Gruppen der Zuwan-derer betrifft. Bis zum Jahr 2020 steigt der Anteilderer, die älter sind als 65 Jahre, auf 12,1 Prozent(von 7,2 Prozent im Jahr 2006). Rund 15.500 Men-schen mit Migrationsgeschichte, die eine demen-tielle Erkrankung haben, leben heute in Nordrhein-Westfalen.
Die Erkrankung ist für Angehörige oft ein gra-vierender Einschnitt. Wie gehe ich damit um?Was kann ich tun? Menschen, die an Demenzerkranken, verändern sich psychisch wie phy-sisch. Stimmungsschwankungen treten auf. GeradeErlebtes wird gleich wieder vergessen. Nahe-stehende Personen werden nicht mehr erkannt.Zugleich kann die Erinnerung an frühere, z.T. langezurückliegende Erlebnisse sehr gut funktionieren.Da werden Muttersprache und kulturelle Verwur-zelung noch einmal besonders wichtig.
Es ist wichtig, Menschen mit Demenz, ihre Ange-hörigen sowie Pflege- oder Betreuungspersonenindividuell zu unterstützen. Sie brauchen gezielteInformationen über das Krankheitsbild, den mög-lichen Krankheitsverlauf sowie über Diagnose- undTherapiemöglichkeiten.
Die Landesinitiative Demenz-Service Nordrhein-Westfalen stellt diese Hilfen bereit. Sie ist von derLandesregierung und den Pflegekassen gemein-sam getragen und versteht sich als Plattform fürzahlreiche Akteurinnen und Akteure, die es sich zurAufgabe gemacht haben, die häusliche Situationvon Menschen mit Demenz zu verbessern und dieAngehörigen zu unterstützen. Ihr Hauptanliegen istes, wohnortnahe Angebote weiterzuentwickeln unddie verschiedenen bürgerschaftlichen und nach-barschaftlichen Initiativen miteinander zu vernet-zen. Außerdem unterstützt die LandesinitiativeMaßnahmen zur Aufklärung über das Krankheits-bild Demenz.
Informationen und praktische Hilfestellung für An-gehörige und Betreuungspersonen soll die vorlie-gende Broschüre geben. Sie führt anschaulicheBeispiele aus dem Lebensalltag auf, die den Um-gang und die Kommunikation mit Menschen mitDemenz erleichtern können.
Die große Nachfrage nach Informationen hat unsdarin bestärkt, die vorliegende Informationsbro-schüre nun in türkischer Sprache herauszugeben.
Barbara SteffensMinisterin für Gesundheit, Emanzipation, Pflegeund Alter des Landes Nordrhein-Westfalen
Toplumumuzda insanlar gittikçe daha uzun yaşa-maktadır. Giderek de daha çok insan demanshastalığına yakalanmaktadır. Geleceğe yönelikyapılan model hesaplar, bu gelişmelerin uzunvadede göçmen gruplarını da etkileyeceğinigöstermektedir. 2020 yılına değin 65 yaşı geçen-lerin sayısı (2006 yılındaki yüzde 7,2’den) yüzde12,1’e çıkacak. Kuzey Ren Vestfalya Eyaletindeyaşayan göç geçmişi olan insanlardan bugün15.500’üne demans hastalığı teşhisi koyulmuştur.
Söz konusu hastalık, hastanın yakınları için sıkçaköklü bir dönüm noktasını oluşturmaktadır. Bununkarşısında nasıl durulacağı, ne yapılabileceğinehazırlıklı olmak gerekmektedir. Demansa yaka-lanan insan hem ruhsal hem de fiziksel olarakdeğişme gösterir. Duygusal havası aniden değişe-bilir. Yaşanan bir olayı o anda unutur. Birden bireyakınlarını tanımamaya başlar. Aynı zamandabazen çok uzun bir süre önce yaşadıklarını gayet iyihatırlayabilirler. Bu durumda hastanın anadili vekültürel kökleri yeniden çok önem kazana-bilmektedir.
Demanslı insanları, yakınları ve bakıcılarını birey-sel olarak desteklemek önemlidir. Hastalığın görü-nümü, seyredeceği olası süreçleri ile teşhis vetedavi olanakları konusunda net bilgilere gerek-sinimleri vardır.
Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans HizmetleriGirişimi böylesi yardımları sunmaktadır. Eyalethükümeti ve bakım sigortalarının ortaklaşakurdukları bu girişim kendini, demanslı insanlarınevlerindeki durumlarını iyileştirme ve yakınlarınıdesteklemeyi görev edinen birçok çalışanınplatformu olarak tanımlamaktadır. Ana amacı,hastanın yaşadığı eve yakın hizmetleri geliştirmekile toplumsal ve komşuluk yardımı girişimlerininbirbiriyle bağlantılarını kurup güçlendirmektir. Eyaletgirişimi ayrıca demans hastalığı konusundaaydınlatma çalışmalarını desteklemektedir.
Elinizdeki broşür, hasta yakınları ve bakımı üstle-nenler için bilgi ve pratik öğütler sunmaktadır.Günlük yaşamdan birçok örnekle demanslı insanlayaşamanın ve iletişim kurmanın nasıl kolaylaş-tırılabileceği gösterilmektedir
Bu konudaki bilgilere gösterilen büyük ilgi vetalep bu broşürün Türkçesinin de yayımlanmasınıngerekliliğini ortaya koymuştur.
Barbara SteffensKuzey Ren Vestfalya Eyaleti Sağlık, Emansipasyon,Bakım ve Yaşlılık Bakanı
Önsöz
©M
GE
PA-T
orst
en S
tech
er
KÜNYE
Orijinal adı:CARE TO COMMUNICATEHelping the Older People with Dementia A Practical Guide for Careworkers, Hawker Publications Ltd., London, 2000
Copyright 2000 by Jennie Powell Cardiff Memory Team University Department of Geriatric Medicine Llandough Hospital Cardiff CF64 2XX
Designed by Jay Dowle and Sue Lishman This edition published by arrangement with Hawker Publications Ltd., London
Türk baskısının telif hakkı:Alman Yaşlılara Yardım Yönetim Heyeti, Köln1. Baskı 2012
Almancadan Çeviri: Ulla Karadeniz, BochumDüzelti: Ulla Karadeniz, Bochum İllüstrasyonlar: Graphik Design Sabine Herke, Münster;Heidi Bitzer Grafik, Köln (S.75)Tasarım ve Gerçekleştirme: Heidi Bitzer Grafik, KölnAsistan: Emine Bulut, Erftstadt Redaksiyon: Bedia Torun, Demans Hastası Göçmenlerve Yakınları için Danışma Merkezi, Gelsenkirchen;Bekir Karadeniz, BochumBaskı: marketingserviceköln GmbH, Köln
ISBN: 978-3-940054-24-1
Alman Yaşlılara Yardım Yönetim Heyeti Kapsamındaki Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri GirişimiKoordinasyon Kurumu Wilhelmine-Lübke-VakfıAn der Pauluskirche 3 50677 KölnTelefon: (0221) 931847-27Fax: (0221) 931847-6E-Posta: [email protected]: www.demenz-service-nrw.de, www.kda.de
IMPRESSUM
Titel der Orginalausgabe:
CARE TO COMMUNICATE
Helping the Older People with Dementia
A Practical Guide for Careworkers,
Hawker Publications Ltd., London, 2000
Copyright 2000 by Jennie Powell
Cardiff Memory Team
University Department of Geriatric Medicine
Llandough Hospital Cardiff CF64 2XX
Designed by Jay Dowle and Sue Lishman
This edition published by arrangement with
Hawker Publications Ltd., London
Copyright der türkischen Ausgabe
Kuratorium Deutsche Altershilfe, Köln
1. Auflage 2012
Übersetzung: Ulla Karadeniz, Bochum
Textkorrektur: Ulla Karadeniz, Bochum
Illustrationen: Graphik Design Sabine Herke, Münster;
Heidi Bitzer Grafik, Köln (S.75)
Gestaltung und Realisation: Heidi Bitzer Grafik, Köln
Assistenz: Emine Bulut, Erftstadt
Redaktion: Bedia Torun, Demenz-Servicezentrum
für Menschen mit Zuwanderungsgeschichte, Gelsenkirchen;
Bekir Karadeniz, Bochum
Druck: marketingserviceköln GmbH, Köln
ISBN: 978-3-940054-24-1
Informations- und Koordinierungstelle der
Landesinitiative Demenz-Service Nordrhein-Westfalen
im Kuratorium Deutsche Altershilfe
Wilhelmine-Lübke-Stiftung e.V.
An der Pauluskirche 3
50677 Köln
Telefon: (0221) 931847-27
Fax: (0221) 931847-6
E-Mail: [email protected]
Internet: www.demenz-service-nrw.de, www.kda.de
Önsöz
Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti DemansHizmetleri Girişimi KoordinasyonKurumu
Bir insanın dil, mimik ve jestler yoluylakendini ifade etme olanakları yaşama duy-gusunun temellerini oluşturmaktadır.İletişimde olmak yani konuşabilmek, gü-lüp ağlayabilmek (ve tabii başka birçokşey) insanın, içinde bulunduğu yaşamdurumundan bağımsız olarak kendinidaha iyi hissedebilmesinin kilit nokta-sıdır. İletişimde bulunabilmek, ilişki kura-bilmek, insanlarla, hayvanlarla, doğayla vs.ilişkide olmak anlamına gelir.
Bir insanın gittikçe daha unutkan olma-sından dolayı güveninin sarsılması, özel-likle iletişim kurmasını, diğer insanlarlailişkiye girmesini giderek daha fazla zor-laştırdığı için bir o kadar ağır olur. Tekrartekrar buna yönelik girişimlerinin boşaçıkmasını yaşar, gözlüğünü bulamaz, ran-devularını unutur, karşısındaki kişiyitanımaz, önceleri alışık olduğu çevredeyönünü tayin edemez, uygun sözcükleribulamaz. Bu deneyimlerin karşısındabirçok insanın gittikçe daha sinirli, dahaasık suratlı, aksi ve üzgün, hatta saldırganolmaları çok şaşırtıcı değildir. Böylebir durum yalnızca demans hastalığınayakalanan için değil, onunla her günbirlikte yaşayanlar için de oldukça zordur.Demans hastalığının ilerlemesiyle birlikteher iki taraf için de birbirini anlamakgittikçe zorlaşır. İlişki ve iletişim kurmayayönelik her çaba her iki taraf için de büyükbir görev olmaya başlar. Bu, demanslı kişiiçin de çok hayal kırıcı bir durumdur.Çünkü her insanın olduğu gibi onun dakendine özgü istek ve dilekleri, tercih,
ihtiyaç ve alışkanlıkları bulunmaktadır.Bunlar da aynı biçimde, ilgili durum,insanın yaşamı boyunca edindiği tecrü-beler ve kişisel geçmişi tarafından belirlen-miş olmaktadır. Fark, hastaların kişiliğive eylemlerinde diğer insanların anlaya-bileceği içsel bir bağlantının bulunma-masında yatmaktadır. Çoğu zaman buinsanın karşısındaki kişinin, hastanınyaptıkları ve konuştuklarındaki anlamıçıkarması çok zor olmaktadır.
Ancak bu durumun, demans olan birinsan açısından çok farklı olabileceğiniunutmamak gerekir: Belli bir durumdademanslı bir kişi için kendi eylemleri veifadeleri gayet anlamlı, amaca uygun veiçsel bir bağlantı içinde görünebilir.Dolayısıyla demanslı kişi sıkça, kendinisağlıklı gören diğer insanların yaptıkları,söyledikleri ve ne istediklerini anlayamaz.Onun için örneğin kesinlikle tanımadığıbir kadının neden kendisinin öz kızı ol-duğunu iddia ettiği ve ona göre dedavrandığını kavrayamaz. Bu davranışıbelki, onu ürküten ve karşı çıkmasınıgerektiren sınırının aşılması olarak algılar.Yani saldırganlık, bağırma, sürekli birhareket etme dürtüsü ya da tersine içekapanma ve depresif davranışlar, demanslıbir insanın, aklını karıştıran ve kendisinisarsan bir durumla başa çıkma çabasıolarak da anlaşılabilir. Bu tür davranış-lar, önlenemez bir hastalık belirtisindençok hastanın kendini ifade etme, duygusalbir çıkmazı aktarma, iletişim kurma çabasıda olabilir.
Görünen o ki demans hastalığının yolaçtığı sarsıntıyı her iki taraf da yaşar.Bu bağlamda demans ilk elde karşılıklıbir iletişim sorunu olmaktadır. “Bensağlıklıyım” ve “Öteki hastadır” tutumun-dan vazgeçildiğinde iki taraf için görev
Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
artık “sağlıklı biri” olarak, iletişim konu-sunda engelli “hasta biri”yle konuşmakolmaktan çıkar. Görev artık, iki tarafın da“kaçıklık” olarak gördükleri veya algıla-dıkları bir durumda davranmak, iletişimkurmak, gülmek, ağlamak ve kendini ifadeetmekten oluşmaktadır. Bunun söyle-mesi yapmasından kolaydır tabii ve heptekrarlanan, her defasında yeniden üste-sinden gelinmesini gerektiren bir görev-dir. Bu, demanslı kişi için olduğu kadaronunla iletişimde olan ya da iletişimegirmek isteyen kişiler için de öyledir.
Bilgi ve Tecrübe GereklidirDemans türünden bir hastalık, ilgili kişiyiçoğu zaman korku dolu ve zorlu bir yolagötürür. Demanslı insanlara bakanlarınçoğu da her gün sınırlarına gelip çatmakta-dır. İster profesyonel olarak ister hastanınyakını, arkadaşı ya da gönüllü yardımcısıolarak demanslı insanlarla ilgilensinler budurumu yaşarlar.
Ancak bunun ille de böyle olması gerek-mez. Örneğin son 30 yılda, demanslı in-sanlarla ilişki konusunda yeni bilgilerinyaygınlaşmasıyla, demans hastalığınıngenellikle, ilgili tüm kişiler için getirdiğiyüksek stres ve yük potansiyelinin kaydadeğer ölçüde azaltılabileceği gerçeğikendini kabul ettirmiştir. Araştırmalar veuygulamadan edinilen deneyimler, örne-ğin, ilerleyen demans vakalarında GerçeğeYöneltim Çalışmaları (ROT) diye adlan-dırılan egzersizler aracılığıyla hastalarınakıl ve mantık tarafından yöneltilengünlük becerilerini korumaya çalışıl-masından vazgeçmenin uygun olduğunugöstermiştir. Şimdilerde demans hasta-lığına yakalanan insanı strese sokmadığı vestres yapmadığı sürece bu tür çalışmalaruygulanmaktadır. Bu, genellikle demansınilk dönemlerinde söz konusudur.
Bu dönemden sonra gerçeğe yöneltimegzersizlerine devam edilmesiyle tüm ta-raflar için olağanüstü bir yük söz konusuolabilmektedir.
Ayrıca bugün demanslı bir insanınihtiyacına uygun desteklenmesi hastaylailetişimin yoğunluğu ve niteliğiyle ölçül-mektedir. Önceleri iletişim kurma imkanıolağanüstü ölçüde sınırlı olarak değer-lendirildiyse de bugün birçok araştırmaprojesinde demanslı insanlarla ilişki kur-manın özel iletişim teknik ve stratejileriincelenmektedir.
Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti DemansHizmetleri Girişiminin amaçlarından biri,bilim ve araştırmalardan çıkan yeni bilgilerve pratikten kazanılan deneyimleri, özelveya mesleki nedenlerle demanslılaragünlük yaşamlarında destek olan ve eşlikeden insanların kullanımına sunmaktır.Böylelikle bu bilgilerin, demans hastalığıolan insanların ve yakınlarının yaşamdurumlarının doğrudan iyileştirilmesinekatkı sağlayacağını umuyoruz.
“Demans Hizmeti” dizisi kapsamındakiyayınların ilklerinden biri olarak, eliniz-deki Jenny Powell’in “Demanslılarlaİletişim Konusunda Yardımlar” adlı çalış-ması seçilmiştir. Bu çalışma demanslıinsanlarla iletişimde yardım sağlayabilecekolanak, teknik ve stratejilerin çok canlıbir anlatısıdır.
Burada aktarılan bilgi, öneri ve ipuçlarıilgilinin profesyonel konumundan bağım-sız olarak kullanılabilmektedir. Sağlık,bakım veya psikososyal alanda yetkili olançalışanlar için doğrudan uygulanabilenyardımlar sunmaktadır. Ama özel bir mes-leki kalifikasyonu bulunmayan demanslıinsanların yakınları, arkadaşları veya
Önsöz
Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
gönüllü yardımcılar da anında ve özel bireğitim olmadan uygulayabilecekleri bir-çok öneri bulabilir.
Alman Yaşlılara Yardım Yönetim Heyeti(KDA), Jenny Powell’ in „Care toCommunicate“ adlı pratik yardım sağ-layan çalışmasına dikkatimizi çekenBradford Dementia Group yöneticisi vesosyal psikolog Sayın Tom Kitwood’unyerine geçen Sayın Murna Downs’aşükranlarını sunar. Jenny Powell özelihtisaslı konuşma terapisti olarakCardiff ’deki (Wales) Llandough Hos-pital’da bulunan Memory Team’de çalış-maktadır. Jenny Powell bu kitabın anafikrini, uzun yıllar boyunca demanshastalığı olan insanlar ve bakıcılarıyla bir-likte sürdürdüğü çalışmalar sonucundageliştirmiştir.
Ayrıca, Jenny Powell’in çalışmasınınçevirisini KDA’ya sağlayan, Kuzey RenVestfalya Eyaleti Demans HizmetleriGirişimi himayesinde özel baskısınıçıkarmaya izin veren Robert BoschVakfı’na teşekkürlerimizi sunarız. Bu bağ-lamda, Robert Bosch Vakfı’nın “HepBirlikte Demansla Daha İyi Bir Yaşamİçin” adlı girişimine dikkatinizi çekmekisteriz. Yedi atölyede yedi ana konu-daki bilimin güncel durumu incelenippratik uygulama önerileri geliştirilir. Bugirişimin yetmiş atölye üyesinin birçoğuKuzey Ren Vestfalya’dan gelmektedir.Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti DemansHizmetleri Girişiminin koordinasyongörevini üstlenen KDA, Robert BoschVakfı ve yedi atölyenin üyeleriyle yoğunirtibat içindedir. Böylece, Robert BoschVakfı programından edinilen bilgileringelecekte de Kuzey Ren Vestfalya EyaletiDemans Hizmetleri Girişimine aktarıl-ması sağlanmaktadır.
Elinizdeki “Demanslılarla İletişim Ko-nusunda Yardımlar” adlı çalışma ara-cılığıyla çok sayıda hasta yakını, gönüllüyardımcı, hastane, muayenehane, yaşlıve bakımevleri, mobil bakım hizmeti,kolay ulaşılabilen yardım kurumların-daki bakım hizmetleri çalışanın elinegeçmesini dileriz. Ayrıca sosyal yardımkurumları, resmi makamlar, banka, ailedanışma merkezleri ve insanların yaşa-dıkları çevrede bulunan -süpermarket,manav, polis karakolu, berber gibi- değişikhizmet kurumlarının çalışanları için dedemanslı insanlarla iletişim kurmaktada yararlı olabilecektir. Çünkü onlar dasayıları gittikçe artan demans hastasıinsanlarla uygun bir biçimde iletişimkurma göreviyle karşı karşıyadırlar.
Bu kitabın ulaşmasını dilediğimiz buncayerin adının geçmesi şunu göster-mektedir: Gelecekte demanslılara, insanonuruna yakışır biçimde yaşamalarını sağ-lamak için, toplumun genelinde demanslıinsanlarla ortak bir yaşama yönelikçaba gerekmektedir. Demanslıların anlamayetenekleri sınırlı olabilir ancak duygusalyetenekleri daha fazla gelişmiştir. Böylece,ne yazık ki halen pek fark edilmeyen veteşviki yetersiz kalan, demanslı insanlarıntopluma neler verebildikleri konusundakibilincin artacağını umuyoruz.
Önsöz
8 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Giriş
“Normal” iletişim
Yaşlı insanlarda iletişim sürecinin artık işlememesi durumunda
Demans sözel iletişimi nasıl etkiler?
Sözel iletişimde sorunlar olduğunda nasıl cevap verilebilir?
“Ben kimim ve nereden geliyorum?” Hatıra albümü aracılığıyla iletişim
“Ne yapmalıyım ve nasıl yapmalıyım?” Biçimlendirilmiş ve planlı bir gün
İletişimin “eski” anılar ve evrensel deneyimler aracılığıyla desteklenmesi
Televizyon ve video yardımı ile iletişim
Demanslı insanlara bir şey kavramalarında yardımcı olmak
Ağır işitme ve demans
İletişimi kolaylaştırmak – Yaşadığı çevre
Ağır demans vakalarında yaşam kalitesi: Sözel olmayan iletişim
Ağır demans vakalarında yaşam kalitesi: Uyarma ve etkinlikler
Ağır demans vakalarında yaşam kalitesi: Kişiye özgü bir hayat profilinin geliştirilmesine ilişkin bir örnek
Kopyalamaya uygun örnekler
Ek CLIPPER
1. BasamakCLIPPER Soru Formu
2. BasamakCLIPPER Çalışma Formu
3. BasamakCLIPPER Planı
4. BasamakCLIPPER Değerlendirmesi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
9
11
15
18
23
41
51
57
62
66
71
76
82
84
94
115
İçindekiler Sayfa
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................
.........................................................................................................
..........................................................................
...........................................................................................................................
.............................................................................
...............................................................................
....................................................................................................
..................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................
................................................................
...........................................................................................................
.............................................................................................................
...........................................................................................................................
.........................................................................................
9Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
“Demans” kavramı, beyni sekteye uğratabilecek değişik hastalıkların nedenolduğu birçok belirtinin bir arada bulunması anlamında kullanılmakta-dır. Demans türünden bir hastalık her şeyden önce şu belirtilerdenanlaşılmaktadır: Hafıza sorunları, durumlar hakkında yargıda bulun-ma sorunları ve mantıklı düşünme becerisindeki azalma. Bu belirtileryine iletişimde, güncel yaşamı sürdürmede, öz bakımda sorunlara yolaçabilmekte, davranış ve kişilik değişikliklerine neden olabilmektedir.
Demans hastalıklarının en sık görünenlerden bir tanesi Alzheimerdemansıdır. Bunun yanı sıra (bir dizi küçük inmelerin yol açması gibi)multi infarkt demansı türünden vasküler demanslar ve Lewy Bodyhastalığı, Pick’s hastalığı, Chorea Huntington hastalığı ve Parkinsonhastalığı ile birlikte meydana gelen demans biçimleri bulunmaktadır. Tümbu demans çeşitleri ilerleme gösteren, yani belirtileri gittikçe kötüleşen veiyileştirici tedavisi bulunmayan hastalıklardır.
Demanslı bir kişi başka bir demanslıya benzemez. Bir yandan beynindeğişik alanlarının zedelenmiş olabileceği gibi beynin bir alanı birkaçdeğişik biçimde de zedelenmiş olabilir. Dolayısıyla sonuçlar da temeldenfarklıdır. Öte yandan bazı demanslı insanlar güncel yaşamlarında yalnızcahafif derecede, bazıları ise -hastalığın daha ilerlemiş bir evresinde- çok ağırderecede engelli olabilmektedir. Ayrıca ilgili insanın -öz kişiliğine göre-hastalığa nasıl tepki gösterdiği de çok önemlidir.
Demanslı insanlara eşlik etmek, onlara bakmak çok yıpratıcı ve zor olabilir.Özellikle iletişim sorunları bakıcıların ve hastaların sinirlerini zorlayabilir.Ancak iletişim sorunları (yani demans hastalığının iletişimi neden ve nasılzedelediği) konusundaki bilgi ve bilincin yükseltilmesiyle tüm ilgilileremümkün olduğu kadar iyi bir yaşam standardını korumakta yardımcıolunabilir.
Giriş
Giriş
10 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
“Normal” iletişim süreci nasıl gelişir? Bu süreç yaşlı insanlarda nasıl veneden bozulmuş olabilir?
Demans hastalığı, iletişimi nasıl zedeler?
Değişik iletişim yollarını koruyabilmeye ilişkin ne gibi fikir ve önerilerbulunur? Bu tür öneriler bakıcıları, demanslı insanlarla güncel yaşamınüstesinden gelmeye yönelik nasıl cesaretlendirebilir?
BU KİTAP ŞU SORULARI CEVAPLAMAYI AMAÇLAMAKTADIR:
•
•
•
ÇEVİRMENİN NOTLARI Çeviride, verilen öneri, fikir ve metinler mümkün olabildiğince Almanya’daki Türkiyekökenli göçmenlerin bakım durumuna göre uyarlamaya çalışılmıştır.
Bu kitap hem profesyonel bakıcılara hem de hastanın bakımını üstlenen yakınlarınımuhatap almaktadır. Ancak İngilizcede hem “sen” hem “siz” anlamına gelen “you” hita-bının çevirisinde karışıklık yaratmaktadır. Bu çeviri sorunu özellikle verilen çok sayıdakibakıcı ve demanslı kişi arasındaki örnek diyaloglarda ortaya çıkmaktadır.
DİYALOG ÖRNEKLERİ:“Annenizi çok özlemiş olmalısınız,” ya da“Kahve içmek ister misiniz?” veya“İşinizi çok özlüyorsunuzdur”
BU DİYALOGLARI ŞÖYLE ÇEVİRMEK DE MÜMKÜN:“Anneni çok özlemiş olmalısın,” ya da“Kahve içmek ister misin?” veya“İşini çok özlüyorsundur”
Çoğu zaman nezaketli “siz” hitabını kullanmaya karar verdim. Haliyle yakınına “sen” diyehitap eden kişileri dışlamak istemem. Fakat profesyonel bakıcılara hitap ederken bakılankişilere “sen” diye hitap edilmesi önerilir gibi bir yanlış anlaşma oluşabilir. Ancak kitapta,daha çok aile yaşantısında geçtiği açıkça belli olan örnek ve resimler de kullanılmakta-dır. Bu durumlarda yine “sen” hitabını seçtim -ki bu haliyle de profesyonel bakıcılarıdışlamamaktadır:
“Sana en çok sevdiğin keki yaptım” yerine “Size en çok sevdiğiniz keki yaptım”
Giriş
“Normal” İletişim
11
İnsanlar, ihtiyaç ve duygularını ifade etmek, fikir alışverişinde bulunmak yadayalnızca zevk verdiği için birbiriyle iletişim kurarlar. Başarılı iletişim, bir
kişinin düşüncelerinin diğer kişi tarafından doğru olarak anlaşılmasıylagerçekleşmiş olur.
“TASAVVUR” NEDİR?Tasavvur, beyinde birçok görüntünün toplamı olarak anlaşılabilir. Bu görün-tüler, (beyinde belleklenmiş olan) kişinin yaşamında geçen nesne ve olaylarailişkin anılardan oluşmaktadır.
Örneğin: Bir kişiye, bir elma konusunda ne gibi bir tasavvurunun olduğusorulduğunda bu kişi muhtemelen bir elmanın hatırlamasından kaynaklananhayali bir görüntü canlandırır. Bir elmanın görsel (yani nasıl göründüğüneilişkin) canlandırma biçimleri burada özel bir önem taşımaktadır. Örneğininsan kafasında bir elmanın biçimini, sapını veya rengini “görür”. Elmayıdeğişik çevrelerin içinde de hayal edebilir: Dalda asılı halde, meyve bahçesinde,bir manavın rafında, bir ambalajda veya bir pastanın üzerinde. Beyinde bulunandiğer sistemler, insanın bir elmanın tadının ve kokusunun nasıl olduğu,ısırıldığında nasıl bir sesin çıktığını vs. hayal edebilmesini mümkün kılar. Butür nesnelerin hatırlanması “semantik hafıza” ya da “tasavvur hafızası” olaraktanımlanmaktadır.
Nesnelerin -örneğin bir elmanın- semantik hafızada bulunmasının yanı sırainsanın kişisel anıları da -edindiği özel deneyimleri ve yaşadığı özel olaylarlabirlikte- beyinde belleklenmiş olmaktadır. Yani insan örneğin önceki günkendisinin bir elma yiyişini hayali bir görüntü olarak canlandırabilir. Bu türkişisel anılar “episodik hafıza” olarak adlandırılır. Buna göre episodik hafızayaşam süresince insanın başına gelen olayların (episodların) hafızasıdır. Episodikanıların belleklendiği hafıza her insanda farklıdır.
Sonraki sayfa Şekil 1’de, elmanın tasavvurunun hafızada nasıl belleklenmişolabileceği gösterilmektedir:
“Normal” iletişim
• “Tasavvur” nedir? • Tasavvurların Sözlerle Aktarılması • Tasavvurların sözkullanmadan mimik, göz teması, beden dili, jestler, dokunma, ses tonuaracılığıyla aktarılması
Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
1
12 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
“Normal” İletişim
Özetle tasavvurun, beyindeki sözel olmayan canlandırma biçimlerinin yığınıanlamına geldiği söylenebilir. Peki ama insan kendi tasavvur ve düşüncelerinibir başkasına nasıl aktarabilir?
TASAVVURLARIN SÖZLERLE AKTARILMASIİnsanın kendine özgü tasavvurlarının (canlandırmalar) karşısındakine aktar-manın en olgunlaşmış yöntemlerinden biri, bu tasavvurlarını söze dönüştür-mesi, yani dille ifade etmesidir. Aşağıdaki örnekler sözlerle bir tasavvurun nasılaktarılabildiğini göstermektedir.
1. BasamakSözel olmayan zihinde canlandırma. Kişi bir elmanın tadının, görünüşünün nasılolduğunu, dokunmada nasıl bir duygu bıraktığını aklında canlandırır. Bunlarıdüşünürken, bir elma yemek istediğine karar verir.
2. BasamakTasavvur ya da elma yeme isteği oluştuğu anda bu tasavvura uyan sözcüklerbulunmalı. Bu sözcükler beynin dile ayrılan bölümünden seçilir. Bu dilbölümü, sözcüklerin, sözel olmayan canlandırmalara bağlandığı bir çeşit zihinselsözlük olarak düşünülebilir.
3. BasamakTasavvura en iyi uyan sözcükler akılda seçildiğinde beyin, doğru sözcükleri (“Birelma istiyorum”) üretmeye yönelik gerekli hareketleri gerçekleştirmeleri için ifadeorganlarına -yani ağız kasları, göğüs ve boyuna- komut vermelidir.
4. BasamakKonuşan bir kişinin söze dönüştürdüğü bir tasavvuru anlayabilmekiçin dinleyenin, ilk elde sözcükleri işitebilme yetisine sahip olması gerekir.
Şekil 1:Beynin, nesnelerle olaylar konusunda bilgi belleklemekiçin kullanabildiği canlandırma sistemlerinin bazıları
Şekil 2:“Bir elma istiyorum” tasavvurunun sözedönüştürülmesi
Tasavvur
Sözcükler Sözcükler
AnlaşıldıSeslerKokular
Dokunuşlar
Eylemler
Yerler
TatlarNesneler
Tasavvur
“Normal” İletişim
13Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
“Bendenhoşlanmadığınıdüşünüyorum.”
5. BasamakOndan sonra akustik olarak algılanan sözcükler beynin dille ilgili alanınaaktarılır; orada da (insanın ömrü boyunca öğrendiği) daha önce belleklenmişsözcüklerle karşılaştırılır.
6. BasamakBunun üzerine beyindeki dille ilgili alana ulaşan sözcükler yeniden sözel olmayantasavvurlara dönüştürülür. Böylelikle dinleyen, konuşanın ne demek istediğinianlar.
TASAVVURLARIN SÖZEL OLMAYAN BİÇİMDE AKTARILMASISözcükler aracılığıyla çok karmaşık canlandırma/tasavvurlar aktarılabilmektedir.Ancak sözcüklerin anlamını desteklemek amacıyla sözel iletişimle birliktekullanılan sözel olmayan iletişim de bunun için çok önemlidir. Öte yandaninsan hiç konuşmadan -yani yalnızca jest ve mimik yoluyla- düşüncelerini deifade edebilir.
MİMİKSözel olmayan biçimde düşüncelerin ifade edilmesinde mimik çok özel bir yertutar. Sıkça insan, başkalarına belli bir mesaj aktarmak için bilinçli olarak özelbir mimik kullanır. Onun için örneğin müşterilere hoş karşılandıkları hissiverilmesi için satıcılara (genellikle) gülümsemeleri öğütlenir. Sıkça da insanınkendi mimiğinin diğer insanları nasıl etkilediğini hiç fark etmediği durumlar daolur. Örneğin satıcıların nezaketsiz ve suratsız oldukları izlenimini destekleyenhiçbir şey söylememelerine karşın insanın bir dükkana girmekten kaçınmasısöz konusu olabilir. Satıcının mimiği, insanın müşteri olarak öfkeye yol açtığınailişkin bir duygu uyandırır. Bir insanın mimiği öfke, can sıkıntısı, haz, neşe veyaüzüntü gibi duyguları ifade eder.
“Normal” İletişim
14 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
GÖZ TEMASI“Gözünde öfkeyi gördüm” ya da “Gözüme bile bakamadı” gibi deyimler göztemasının iletişimde ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. İnsan karşısın-dakinin gözleri veya göz temasını izlediğinde sıkça düşüncelerini “okuyabilir”.Aynı biçimde biz farkında olmadan karşımızdaki insan da bizim düşünce-lerimizi okuyabilir.
BEDEN DİLİ, JESTLER VE DOKUNMAHer insan, belli bir mesaj iletmek için beden dili ve jestler kullanır. Örneğin“evet” veya “hayır” demek için kafayı sallar ya da “bilmiyorum” demek içinomuzlarını silker. “Yumruk sallayarak”, birini itekleyerek ya da başka birininkarşısında belirgin bir pozisyonda durarak veya oturarak beden dili aracılığıylaaynı zamanda öfke ya da hayal kırıklığını ifade edebilir. Sevgi veya hoşlanmagibi duygular sarılma, öpücük ya da el tutma yoluyla gösterilir.
SES TONUHayatın ilk evrelerinden itibaren insan söylenen bir sözcüğün arkasındakianlamı algılamayı öğrenir. Örneğin anne babalar yeni doğan çocuklarısakinleştirmek veya yatıştırmak için sıkça yumuşak, alçak sesli melodik birtonda konuşurlar. Yüksek tiz bir ses ise bir tehlikede uyarıcı olabilir. Bir insanınses tonu eğlence, haz, neşe, gevşeme, korku, dert, öfke ve hayal kırıklığı gibiduyguları aktarabilir. İnsan ömrü boyunca bu duyguları diğer insanların sestonundan anlamayı öğrenir.Yaşlı insanların iletişimlerinin bozulmasına yol açan birçok etken olabilir.Sonraki bölümde gösterileceği gibi değişik durumlar iletişim sürecinin değişikaşamalarını etkileyebilir.
15Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
İletişim Bozukluğu
TASAVVURLARLA İLGİLİ SORUNLAR (BKZ. 1. VE 6. BASAMAK,S. 10/11)Alzheimer demansı ve vasküler demanslarda tasavvurları -yani bir olay veyanesnenin akılda canlandırılmasını- söze dönüştürmek konusunda sorunlarmeydana gelir. Ama inme, baş yaralanması, beyin tümörü ve Parkinson hastalığıgeçirmiş insanlar da bu konuda sorun yaşayabilirler. Ayrıca (sıvısızlıktan ya daidrar yollarının iltihabından meydana gelen) akut akıl karışmalarında (deliry-um), depresyon, izolasyon ve bir kuruma yatırılma gibi olaylar da geçici olarakbu tür sorunlara yol açabilmektedir.
Yaşlı insanlarda iletişim sürecinin artık işlememesi durumunda
• Tasavvurlarla ilgili sorunlar • Sözcüklerle ilgili sorunlar • Sesletim organlarınıhareket ettirmekle ilgili sorunlar • İşitmeyle ilgili sorunlar
Tasavvurlarla ilgili sorunlar
2
16 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
İletişim Bozukluğu
SÖZCÜKLERLE İLGİLİ SORUNLAR (BKZ. 2. VE 5. BASAMAK, SAYFA10/11)Bir insanın düşünceleri için uygun sözcükleri bulmakta sorun yaşaması veayrıca başkalarının kullandıkları sözcükleri kavramakta zorluk yaşaması durum-unda “afazi” ya da “disfazi” adlı rahatsızlıktan bahsedilir. Bu tür konuşmabozuklukları yine inme, kafa travması ya da beyin tümörlerinin yol açabildiğibeynin içindeki dille ilgili alanların zarar görmesi sonucu oluşabilmektedir.Demanslı insanlar hem sözcüklerle hem de beynin içinde tasavvur yaratmaklailgili sorunlar yaşayabilirler. (Bkz. S. 10/11, 1. ve 6. Basamak) Ancak demanslıinsanların çoğunda son bahsedilen sorun iletişim bozukluğunun nedeniolmaktadır.
Sözcüklerle ilgili sorunlar
SESLETİM ORGANLARINI HAREKET ETTİRMEKLE İLGİLİ SORUN-LAR (BKZ. 3. BASAMAK, SAYFA 10)Kişinin sesletim organlarını amaca uygun olarak kullanamamasından yani söz-cükleri artık doğru biçimde üretememesinden kaynaklanan konuşma bozukluk-ları “disartri” olarak tanımlanmaktadır. Hafif disartri vakalarında konuşma biraz“yutulmuş” gibi duyulur. Ağır disartri vakalarında ilgili kişi sesletim organ-larının hareketlerini artık istediği sözcüklerinin çıkmasını sağlayacak biçimdekontrol edemez duruma gelebilir. Ses teli kasları üzerindeki kontrolün yitiril-mesi durumunda “disfoni”den bahsedilir. Disartri ve disfoni, enfarktüsler, kafatravmaları, beyin tümörleri ile Parkinson veya Amyotrofik Lateral Skleroz(motor neuron disease) olarak adlandırılan hastalıktan dolayı oluşabilmektedir.Bu tür sorunlar demans türünden hastalıklarda özellikle vasküler veya multiinfarkt demanslarında yaşanmaktadır.
Findanı ister seviyorum
lütfen bana
17Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
İletişim Bozukluğu
Çay?
İŞİTMEYLE İLGİLİ SORUNLAR (BKZ. 4. BASAMAK, SAYFA 10)Dinleyen kişinin konuşanın seslettiği sözcükleri işitememesi dolayısıyla iletilenmesajı anlayamaması veya yanlış anlaması durumunda da iletişim kaybı olur.
İşitmeyle ilgili sorunlar
18 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişim
TASAVVURLARLA İLGİLİ SORUNLAR Demanslı bir insanın en büyük iletişim sorunu, kendi tasavvurlarını üretipbaşkalarınkini anlamaktır. (Bölüm 2) İnsanın akılda bir tasavvur oluşturmasınayardımcı olan hayali görüntüler bu insanlarda doğru biçimde birbiriyleilişkilendirilmemektedir. Öte yandan ilgili kişi için akıl karıştırıcı olan ve anlamçıkaramadığı hayali görüntüler belirir. Demanslı bir insan için aklında, birtasavvura bağlı kalmak bir avuç kumu elde tutmak kadar zor olabilir. Aklındakihayali görüntüler tıpkı parmakların arasından sızan kum taneleri gibi süreklisilinip gider.
Bu sorunlar yine tasavvur oluşturmada, yani (mantıklı) düşünmede, sonuççıkarmada ve karar vermekte yeni sorunlara neden olur. Demanslı insanlarıniletişim sorunlarının çoğunun temeli tasavvur oluşturmada yatmaktadır.
Demans sözel iletişimi nasıl etkiler?
• Tasavvurlarla ilgili sorunlar • Eski ve yeni anılar • Demans vakalarındaeski anılara ne olur? • Demans vakalarında yeni anılara ne olur? • Demansvakalarında sıkça görülen iletişim sorunları
Demanslı bir insan için,
yanlışlıkla aklına gelenhayali görüntülerçok şaşırtıcı olup
anlamsızlaşabilir.
3
19Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişim
ESKİ VE YENİ ANILAR1. Bölümde, akıldaki canlandırmalar ve eski anıların aracılığıyla bir tasavvurunnasıl oluşturulduğu gösterilmiştir. İnsan ömrünün her yeni günü, bilgi veyaanıya dönüştürülecek ve hafızaya yüklenecek yeni tecrübeler getirir. Bu yenianılar zamanla eski anılara dönüşür.
DEMANS VAKALARINDA ESKİ ANILARA NE OLUR?Hafif demansı olan bir insan muhtemelen, demans gelişmeden önceki dönemeait eski anılarını canlandırmakta fazla sorun yaşamayabilir. Bu insan belki 20 yılönceki, torununun nikah töreninde ne yediğini çok iyi hatırlayabilir. Çünkühastalanmadan önce yaşanan bu olayın anısı beynin daha etkin bir biçimdeişlediği bir dönemde güvenli bir biçimde hafızaya yüklenmiştir. (Bkz. Sonrakisayfa, Şekil 1) Ancak demans ilerledikçe eski anılar da gittikçe daha fazlazedelenir.
DEMANS VAKALARINDA YENİ ANILARA NE OLUR?Hafif veya orta dereceli demans vakalarında yeni anıları canlandırma işi ilgilikişi için çok zor olabilir. Böylece insan belki sabah kahvaltısında ne yediğinihatırlayamayabilir. Hastalık nedeniyle yeni bilgileri beynine kaydetme becerisi-ni yitirir. Hasar gören beyin, yeni deneyim ve bilgileri “saklayıp” daha sonrayeniden canlandırmak veya onlarla bağlantı kurmak üzere güvenli biçimdebelleklemede sorun yaşar. (Bkz. Şekil 2, sonraki sayfa) Sıkça ilgili kişi olanlarıgerçekten unutmamış, daha çok olayı doğru biçimde kaydetmemiş olur.
DEMANSLI İNSAN NE TÜR YENİ ANIYI DAHA KOLAY CANLAN-DIRABİLİR?Demanslı insanın kolayca hatırlayabildiği anılar muhtemelen iyi bir dostununya da yakınının kaybedilişi ya da çok sevindirici bir olay gibi kuvvetli duygularlabağlantılı olanlarıdır. Duygular, olayı kaydetme ve “eski bilgiler”e ait belleğeyüklemeye yardımcı olurlar.
ESKI ANILAR
Tasnifçi
20 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişim
“Normal” Çalışan Beyin
Şekil 1: “Normal” Çalışan BeyinYeni anılar beyin tarafından ayıklanıp “Eski Anı Dolabı”na yerleştirilir. Böylecedaha sonra “eski” anı olarak bu “dolap”tan çıkarılabilir veya canlandırılabilirve hayali görüntü olarak iletişim için gerekli olduğunda kullanıma hazır olurlar.
Yeni Anılar
Yeni
Yeni
Yeni
YeniYe
ni
Yeni
Eski
Eski
Eski
Eski
Tasnifçi
21Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişim
Demanslı Kişi
Şekil 2: Demanslı KişiBu durumda, yeni izlenim ve anıları akılda tutmak beyni zorlar. Çoğu zamandaha “anı dolabına” yerleştirmeden doğrudan “elenir” (yani unutulurlar).Buna rağmen beyin bu yeni anıların bazılarını beynin anı hafızasına kaydetmeyibaşarır. Orada sonraki bir zamanda yeniden canlandırılabilecek eski anıyadönüşürler. Hafif demansı olan bir insanın genellikle eski anılarını “anı labı”ndanyani hafızasından çıkarmakta fazlaca sorun yaşamaz. Ancak demansınilerlemesiyle birlikte bu kişi için “doğru” anıları bulmak giderek zorlaşır. Böylecehastalığın gelişmesiyle eski anıların sözüm ona dolaptan dökülüp ebediyenunutulma olasılığı da bulunmaktadır.
Yeni Anılar
Yeni
Yeni
Yeni
Yeni
Yeni
Yeni
Yeni
Yeni
Yeni
Yeni
Yeni
Yeni
Yeni
YeniYeni
Eski
Eski
Eski
Eski
Eski
22 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişim
DEMANS VAKALARINDA SIKÇA GÖRÜLEN İLETİŞİM SORUNLARIİletişim konusu hakkında bir araştırmada, yaşlı bakımı yapanlara, demanslıinsanlarda ne gibi iletişim sorunları izledikleri sorulmuştur*. Sıkça dile getirilensorunlar şunlardır:
Kişi sürekli aynı soruyu tekrarlar.
Sürekli aynı şeyi anlatır.
Bir sohbeti başlatıp sürdürme sorunu yaşar.
Hasta, özellikle birden fazla kişinin konuşması durumunda sohbeti takipetme sorunu yaşar.
Hasta sürekli, konuşulan konudan başka konulara atlar.
Hasta, insan, yer ya da nesnelerin isimlerini hatırlamakta zorlanır.
Televizyon programını pek iyi takip edemez.
Hasta sıkça, bir sohbetin konusunu uygunsuz bir biçimde değiştirir.
Sürekli geçmiş zamanlardan bahseder.
Bir şeyi anlatmaya başlayıp neyi anlatmaya başladığını unutur.
Hasta gerçekte olmayan bir şey görür.
Yanlış şeyler iddia eder.
4. Bölümde, bu tür sorunları olan insanlara iletişimde yardımcı olabilecekimkanlar sunulur.
Powell, J. A.; Hale, M. A.; Bayer, A. J. (1995): Symptoms of communication break-down in dementia: carers’ perceptions. European Journal of Disorders of Communi-cation, 30: 65–75
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
*
23Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Bölümde anlatılan iletişim sorunlarına en iyi biçimde nasıl cevapverilebilir?
Bakıcıların demanslı insanların iletişim sorunlarına gösterdikleri tepkiler çokfarklıdır. Örneğin, hasta sürekli aynı soruyu sorduğunda ne yaptıklarına ilişkinşu cevaplar alınmıştır:
“Tekrar tekrar cevaplarım.”“Soruyu duymamış gibi yaparım.”“Bunu daha önce cevapladığımı söylerim.”“Beş kereye kadar soruya cevap veririm.”“Uzaklaşmak isterim.”“Bir kağıt getirip soruyu yazarım.”“Ne cevap vermem gerektiğini bilemediğimi söylerim.”
Demanslı insanların bu iletişim sorunları karşısında nasıl davranılması gerek-tiğine ilişkin pratik bir “reçete” bulunmamaktadır. En iyisi “deneme yanılmaprensibi”ne göre davranıp o anda hangi yaklaşımın en iyi sonuç verdiğine bakıl-malıdır. Aşağıdaki sorun çözme yaklaşımı bu konuda yardımcı olabilir:
Sözel iletişimde sorunlar olduğunda nasıl cevap verilebilir?
• İletişim zorluklarına ilişkin bir sorun çözme yaklaşımı • Neden?:Bu sorun nasıl oluşur? • ABC prensibine göre davran: – Kişiyi hatalarıylayüzleştirmekten çekin. – Amaca uygun biçimde davran. – Hastanınduygularını ifade et ve (korkulu ya da heyecanlıysa) onu teskin et.
Demanslı insanların builetişim zorlukları
karşısında nasıldavranılması gerektiğine
ilişkin mutlak bir “doğru”ya da “yanlış” yoktur. En
iyisi “deneme yanılmaprensibi”ne göre
davranılıp ilgilenilen kişiiçin o anda hangi
yaklaşımın en iyi sonuçverdiğine bakılmalıdır.
AB C
3.
4
24 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
İLETİŞİM ZORLUKLARINA İLİŞKİN BİR SORUN ÇÖZME YAKLAŞIMI
Neden? Bu sorun nasıl oluşur?
Demanslı bir insanın nasıl ve neden öyle davrandığını kavrarsak, buna nasıltepki verebileceğimizi daha kolay anlayabiliriz. İletişim sorunlarının çoğu,ilgilinin hayali görüntüleri, tasavvurları ve anılarını canlandırmada zor-luk yaşamasından kaynaklanmaktadır. Bakıcıya akıldışı gelen yorum ya dadavranışlar aslında hastanın, kafasındaki karışıklığı (birbirine karışmış tasav-vur ve hayali görüntüleri) ayıklayıp anlam verme veya o tasavvur ve hayaligörüntüler olmamasına rağmen doğru “işleme” çabasıdır (Bkz. 1., 2. ve 3.Bölüm).
Demanslı insanın, kafasındaki düşünce ve hayali görüntülerle sorunlarıolduğundan dolayı yanlış bir şey yapıp söylediğinin bilincinde olmadığınıakıldan çıkarmamak da iyi olur. Kendinize birinin birden bire ne yapma-nız gerektiği, nasıl yapmanız gerektiği, nereye gitmeniz gerektiği, ne zamanoraya gitmeniz gerektiği gibi şeyler söylemesi durumunda ne tür duygularakapılabileceğinizi bir düşünmeye çalışın. Yani siz aynı zamanda kendinizleilgili her şeyin yolunda olduğunu, yalnızca diğerlerinin sürekli hayatınızakarıştıklarını düşünürsünüz. Böyle bir durumda çoğu insan sinirlenip öfkelenir,kendini çaresiz ve yıpranmış hisseder.
Korkunç görünüyorsu-
nuz!
Şu kirli eski gömleğinizi bir verin de
yıkayayım!
25Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
ABC prensibine göre davran:
Bakıcılar için, demanslı bir insana sabırlı bir biçimde eşlik etmek ve onayetişkinlik konumunun sorgulandığı hissini vermeyecek biçimde yönlendirmekzor bir görevdir.
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın (Avoid confrontation)
Demanslı bir insanın hatalarıyla yüzleştirilmesinin genellikle bir yararı olmaz.Yalnızca, anlamsız ve kötü bir hava yaratılmış olur.
Birçok bakıcı “geçiştirici strateji” kullandığını belirtmektedir. Yanlış bir ifadeyeverilebilen geçiştirici bir tepki örneğin şöyle olabilir: “Aa, gerçekten mi?” Ya da“Bilmiyorum.” Bakıcılar bu tür geçiştirici cevapları, uzun tartışmaları önlemekya da hastayı düzeltmek zorunda kalmamak için kullanabilirler. Cevaplardamutlaka, yanlış bilgi vererek hastayı yanıltmamaya özen gösterilmelidir.
Pratik davran (Be practical)
Bazen kritik olabileceği önceden kestirilen bir durum önlenebilir.
Bir sorun oluştuğunda genellikle bu duruma göre uygulanabilen bir davranışbulunur.
Demanslı kişinin korkulu veya heyecanlı olması durumunda duygularını ifadeedin. Yani kendisini nasıl hissettiği konusundaki düşüncenizi anlatın. Böyleceona, kendi duygularını ifade etmeye çalışırsınız. Bu, hastayı yatıştırmaya yaraya-bilir. (Ancak bunu denemeden önce sayfa 33’e bakın.)
Aşağıda, “Neden?” ve “ABC prensibine göre davran” adlı sorun çözme stratejile-rinin belli durumlardaki kullanımına ilişkin örnekler sunulmaktadır.
A
B
C Hastanın duygularını dile getir ve (korkulu ya daheyecanlıysa) onu teskin et (Clarify the feelings andcomfort)
26 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Sorun …
“Sürekli aynı soruyu tekrarlar”
Neden?
Kişinin aklında aynı tasavvur (hayali görüntü) sürekli yeniden oluşup soru olarak ifade edilir.Daha önce verilen cevabı unutmuştur.Aynı şeyi daha önce sorduğunu unutmuştur.
prensibine göre davran
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın(Avoid confrontation)Şöyle demeyin: “Bunu az önce de sordunuz.”Eğer aşağıda anlatılan pratik öneriler size yaramazsa geçiştirip şunları söyleyebilirsiniz: “Emin değilim.” – “Bilmiyorum.”
Pratik davran (Be practical)
Basit ve kısa cevapları deneyin.Cevabı hastanın daha sonra bağlantı kurabilmesi için bir kağıda yazın.Tekrar etmeyi gerektirecek durumları önlemeye çalışın. Örneğinrandevuları zamanından kısa bir süre önce söyleyin. Kişinin dikkatini, kahve yapmak ya da patates soymak gibi belli bir konu veya eyleme yönlendirin.
Hastanın duygularını dile getir ve (korkulu ya daheyecanlıysa) onu teskin et (Clarify the feelings andcomfort)Örneğin “Tarihi unuttuğunuza üzülüyorsunuz.”(Hastanın derdinin asıl nedeni tarihi unutmasından değil de artık hiçbirşey hatırlayamamasından duyduğu korku olabilir.)“Ben de bazen randevularımı doğru hatırlayamıyorum.”
A
B
C
••
•••
•
•
••
•
•
A B C
27Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
•
•
•
••
•
••
Sorun …
“Doğru olmayan bir şeyleri iddia ediyor.”
Neden?
Hayali tasavvur ya da görüntüler birbirine karışıp ilgili kişiye bulanıkgelir: Onları artık birbirinden ayırt edemez. Bu birbirine karışmıştasavvurlar genellikle zamanla bağlantılıdır. Yani hastalar bugünde geçmişiyaşarlar.
prensibine göre davran
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın(Avoid confrontation)
Bir tartışmaya ya da öfke ve heyecana yol açacaksa “Artık çalışmıyorsunuzki”, türünden cevaplarla geçiştirmeyin.
Pratik davran (Be practical)
Hem doğru olup hem de hastanın söylediğini sorgulamayan veyaeleştirmeyen bir şey söyleyin. Örneğin: “Emeklilik güzel olsa gerek. Artıksabahları erken kalkmak gerekmez.” Ya da: “Herhalde çok ilginç birişiniz vardı.”Dikkatli ve duyarlı bir biçimde konuyu değiştirin. Kişiyi bir eyleme yönelterek dikkatini başka bir konuya çekin:“Çiçekleri sulamamız gerek.” Ya da:“Kendimize bir kahve yapalım.”
Hastanın duygularını dile getir ve (korkulu ya daheyecanlıysa) onu teskin et (Clarify the feelings andcomfort)
Örneğin: “İşinizi çok özlüyorsunuzdur. Belli ki çok seviyordunuz.”
A B C
A
B
C
28 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Sorun …
“Bir sohbet başlatıp sürdürme sorunu yaşar.”
Neden?
Tasavvurların (hayali görüntülerin) beyinde canlandırılması zorolmaktadır.
prensibine göre davran
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın(Avoid confrontation)Asla şöyle demeyin: “Hiç benimle konuşmuyorsunuz.” Ya da: “Bunasöyleyecek hiçbir şeyiniz yok mu?”
Pratik davran (Be practical)
Konuşmayı başlatma ve yönetme görevini üstlenmeye hazır olun.Karşınızdakini konuşmaya teşvik etmek için eski anılar ve evrenseltecrübelerle bağlantı kurun. (Bkz. 7. Bölüm)Bir hatıra albümünü kullanın. (Bkz. 5. Bölüm)
Hastanın duygularını dile getir ve (korkulu ya daheyecanlıysa) onu teskin et (Clarify the feelings andcomfort)Örneğin: “İnsan bazen ne diyeceğini bilemiyor.”
A B C
A
B
C
•
••
•
•
•
29Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Sorun …
“En ufak kararları vermekte bile zorlanıyor. Bazen akşama ne yiyeceğimiz konusunda bile karar veremiyor.”
Neden?
Gıdalara ve yemeklere ilişkin tasavvurlar (hayali görüntüler) bir türlüaklında oluşmuyor.Hasta, buzdolabındaki şeyler veya bir yemeğin hazırlanması ve gerekenmalzemelere ilişkin fikir edinmekte zorlanıyor.
prensibine göre davran
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın(Avoid confrontation)Şöyle demeyin: “Akşama ne yiyebileceğimizi bir düşün.”
Pratik davran (Be practical)
Bunun yerine bir öneri yapın: “Bugün balık yiyelim mi? Canım balıkçekiyor.”
Hastanın duygularını dile getir ve (korkulu ya daheyecanlıysa) onu teskin et (Clarify the feelings andcomfort)
Örneğin: “İnsan bazen canının hangi yemeği çektiğini bir türlü bilmiyor.”
A B C
•
•
A
B
C
•
•
•
30 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Sorun …
“Sürekli geçmiş zamanlardan bahseder.”
Neden?
Yeni anılarla sorunu var. (Bkz. 3. Bölüm) Yeni anılar olmadan beyinyalnızca eski anılara bağlı olarak işleyebilir.İyi hatırladığı bir şey hakkında konuştuğunda kendini daha iyi (dahaözgüvenli) hisseder.
prensibine göre davran
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın(Avoid confrontation)
Şöyle demeyin: “Yine eski zamanlardan başlama.” Ya da: “Onu yüz kez söy-ledin.”Hikayeyi yeniden dinlemeye katlanamazsanız geçiştirmeye çalışın. Şöylediyebilirsiniz: “Haklısın.”
Pratik davran (Be practical)
Hastanın, geçmişi anlatmaktan bariz bir biçimde zevk aldığınınanlaşılması durumunda bu hikayelere olumlu yaklaşmaya çalışın. Geçmişiile bugünü birbirine karıştırması halinde, anlattıklarını dikkatlice doğrubağlantıya yöneltmeye çalışın. Örneğin: “Evet, bu uzun zaman önceydi.O zamanlar Düsseldorf ’ta oturuyordunuz.”Bir hatıra albümü veya günlük geçmiş hakkındaki sohbetler için çokyararlı olabilir. (Bkz. 5. Bölüm)
Hastanın duygularını dile getir ve (korkulu ya daheyecanlıysa) onu teskin et (Clarify the feelings andcomfort)
Örneğin: “Bu konu sizi galiba çok üzüyor.”
A B C
•
•
•
•
A
B
C
•
•
•
31Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Sorun …
“Bir şeyi anlatmaya başlayıp neyi anlatmaya başladığını unutur.”
Neden?
Düşünce ve görsel tasavvurları akılda “tutmak”ta zorlanıyor.
prensibine göre davran
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın(Avoid confrontation)
Şöyle demeyin: “Yine unuttunuz, iyi düşünün!”
Pratik davran (Be practical)
Onun yerine az önce dediklerini hatırlatmaya çalışın: “Antalya’dakitatilinizi anlatıyordunuz.”
Hastanın duygularını dile getir ve (korkulu ya daheyecanlıysa) onu teskin et (Clarify the feelings andcomfort)
Örneğin: “Böyle şeyler olduğunda insanın sinirleri bayağı yıpranır, değil mi?”
•
A B C
A
•
B
C
•
•
32 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Sorun …
“Bana öfkelenip bağırıyor.”
Neden?
Hasta, durumları değerlendirmek ve mantıklı düşünme süreçlerindezorlanıyor. Bundan dolayı, dünyaya başka birinin açısından bakmak onuniçin muhtemelen zor oluyor. Bu yine yanlış anlaşılmalara neden olabilir.Bu sorun özellikle, bakıcının halen başka sorunlarla meşgul olmasındandolayı yüzleştirmeden kaçınmakta zorlandığı zamanlarda oluşur.
prensibine göre davran
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın(Avoid confrontation)
Davranıştan alınmayın.Kimin “suçlu” olduğu konusunu fazla kafaya takmayın.Sakin kalmaya ve durumun geçmesini beklemeye çalışın. Zaten hasta dasöz konusu durumu genellikle çabuk unutur.
Pratik davran (Be practical)
Olası kritik durumları öngörmeye çalışın. Sonra onları önlemeyi ya dageçiştirmeyi deneyin. Örneğin hastanın her zaman kirli bir gömlekgiyinmesini uyardığınızdan dolayı öfkelenmesi durumunda, giyinmedenönce gömleğini, fark ettirmeden bir temiziyle değiştirin. Gömleğe ilişkinde herhangi bir şey söylemeyin.
Hastanın duygularını dile getir ve (korkulu ya daheyecanlıysa) onu teskin et (Clarify the feelings andcomfort)
Örneğin: “Bu kadar kızmanıza üzüldüm.”
•
•
A B C
•••
•
•
A
B
C
33Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Sorun …
“Sözcükleri karıştırıyor.”
Neden?
Bir olasılık, beyninde “kısa devre”ye benzer bir şey olmuştur. Yani beyin,aranan tasavvur (hayali görüntü) için yanlış sözcük seçiyor.Tasavvurun kendisi hasta için belirgin olmadığından dolayı doğru sözcüğübulamıyor.
prensibine göre davran
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın(Avoid confrontation)Hatalara aldırış etmeyin. O konuda yorum yapmayın.
Pratik davran (Be practical)
Hasta, yanlış bir sözcüğü kullandığını fark ederse doğru sözcüğü bulmasına yardımcı olun.
Hastanın duygularını dile getir ve (korkulu ya daheyecanlıysa) onu teskin et (Clarify the feelings andcomfort)
Örneğin: “Ben de biliyorum. Doğru sözcüğün insanın aklına gelmemesi çokkötü oluyor.
•
•
•
•
•
A B C
C
B
A
34 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Sorun …
“Sözcük bulmak için o kadar çok uğraşıyor ki.”
Neden?
Hasta, beyninde demek istediğini ifade etmek için gereken sözcükleribulamıyor.
prensibine göre davran
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın(Avoid confrontation)
Şöyle demeyin: “Sözcüğü biliyorsunuz.” Ya da: “Bir düşünün.”
Pratik davran (Be practical)
Hastanın bulmaya uğraştığı sözcüğü anladığınızda bunu ona söyleyin.Böylece onun için çok stresli bir durumu hafifletmiş olursunuz.Hangi sözcüğü aradığını anlayamıyorsanız belki arayışını sınırlandırarakhastaya yardımcı olabilirsiniz. Örneğin şöyle sorabilirsiniz: “Akşamyemeğiyle ilgili midir?” Ya da: “Tatille mi ilgiliydi?” vs.
Hastanın duygularını dile getir ve (korkulu ya daheyecanlıysa) onu teskin et (Clarify the feelings andcomfort)
Örneğin: “Bu bende de oluyor. Sözcük insanın dilinin ucuna geliyor amabir türlü çıkmıyor.”
A
B
•
•
•
•
•
A B C
C
35Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Demanslı bir insanın (korku, stres, heyecan gibi) olumsuz duygularını ifadeedebilmek için hastanın, belli bir durumda kendini nasıl hissettiğini anlayabil-meniz gerekir. Sonra ona kendini nasıl hissettiği konusundaki düşünceniziaçıklayın. Bu, hastaya kendini daha güvende hissetmesi ve daha iyi anlamasınayardımcı olabilir. Kendini o zaman anlaşılmış hissettiğinden sakinleşmesine deyardımcı olacaktır.
Ancak bu yaklaşımı uygularken çok duyarlı olmak gerekir. Çünkü diğer kişininduygularını ifade etmek bazen yardımcı olmayabileceği gibi uygunsuz birdurum da yaratabilir. Ancak hasta, duygularını ifade etmesine yardımcı oldu-ğunuzda kendini daha iyi hissettiğini belli ederse yaklaşımınızın doğruluğunuanlarsınız.
Demanslı birine başarılı bir biçimde zor bir durumun üstesinden gelmesineyardımcı olduğunuzda bu insana eşlik etmenin çok yararlı ve zahmete değer birgörev olabildiğini anlayacaksınız..
Dediklerinizi sıkça tekrarlamanız da hastaya belli bir durumda yardım ederse iyiolabilir. Bu, bazı şartlarda tüm ilgililerin yaşam kalitesi açısından en iyi yaklaşımbile olabilir.
Aşağıda değişik durumlarda duyguların formüle edilmesi nasıl yardımcıolabileceğine ilişkin daha fazla örnekler gösterilmektedir. Haliyle böylesidurumlarda
Kişiyi hatalarıyla yüzleştirmekten kaçın(Avoid confrontation)
ya da
Pratik davran (Be practical)
yöntemlerini uygulayabilirsiniz.
A
B
36 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Durum:
Bir hanım bir huzurevinde kahvaltı masasında oturmaktadır. Dakikada birbaşını kaldırıp şöyle bağırmaktadır: “Anneanne!”, “Anneciğim!”
Neden?
Eski anı ve zaman konusundaki tasavvur beyinde karıştırılarak, geçmiş,bugün gibi görünür.Yeni anı ve tasavvurları kaydetme sorunu, hastanın nerede ve neden oradaolduğunu bilmemesine yol açar.Kendini tamamen şaşkın, oryantasyonunu yitirmiş, yalnız, korkulu, tuhafve tanımadık çevrede kaybolmuş hisseder.
•
•
•
Pek işe yarar bir cevap değil. Hastanın duygularını dile getir ve(korkulu ya da heyecanlıysa) onu teskinet (Clarify the feelings and comfort)
C
Anneanne
Susun artık!Kahvaltınız şimdi
geliyor!
Anneniziçok özlemiş olmalısınız!
Anneciğim
37Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Durum:
Bir hastane servisinde hasta sürekli şunları tekrarlamaktadır: “Doktorlagörüşmek istiyorum!”
Neden?
Bir insan yeni anıları ve tasavvurları kaydetmede zorlandığında kendisininnerede ve neden orada olduğunu bilmiyor olabilir.Aynı sorunlar, kendisinin sürekli aynı soruyu sorduğunu bilmemesine yolaçar.Ayrıca hasta, hiçbir şeyin yolunda olmadığını da hisseder.Belki doktorun kendisine artık taburcu olacağını söyleyeceğini sanıyor daolabilir.
•
•
••
Pek işe yarar bir cevap değil. Hastanın duygularını dile getir ve(korkulu ya da heyecanlıysa) onu teskinet (Clarify the feelings and comfort)
C
“Doktorla görüşmek istiyo-
rum!” “Doktorla görüşmek istiyo-
rum!”
Doktorlagörüşemezsiniz.
İzindedir!
Çok dertli görü-nüyorsunuz. Sağlığınızı mı
düşünüyorsunuz?
38 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Durum:
Bir hastanenin servisinde: İki hemşire büroda oturup hizmet planınıkonuşmaktadır. Bir hasta sürekli araya girmeye çalışır ancak ciddiye alın-mamaktadır. Sonuçta şöyle bağırır: “Niye beni görmezden geliyorsunuz?”
Neden?
Hayali görüntü ve tasavvurlar ile mantıklı düşünme konusundaki sorunlarhastanın, durumu yorumlaması ve hemşireler açısından değerlendirmesinizorlaştırmaktadır. Bu yine hemşirelerde, hastanın benmerkezci olduğunayönelik bir izlenim bırakır.
Çalışanlar görevlerine yoğunlaşmış, adamın hastalığını göz önünde tut-mamaktadır. Bu durum çalışanların hemen cevap vermeleriyle önlenebilirdi.
•
Hastanın duygularını dile getir ve onu teskin et. (Clarify the feelings andcomfort
Pek işe yarar bir cevap değil. C
“Niye beni görmezden
geliyorsunuz?”
Sizi görmezden gelmiyoruz! Çalıştığımızı
görmüyor musunuz? Lütfen gidipbir yere oturun!
Öylesi bir intiba oluştuysa özür dileriz.
39Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel İletişimde Sorunlar
Durum:
Bir hastanenin servisinde: Bir hasta büroya girer, çöp kutusunu alıp odanındiğer bir köşesine boşaltır.
Neden?
(Hastayı duyarlı bir biçimde başka bir yere ya da uğraşa yöneltmek demümkün. Örneğin hoşuna gitmesi ve istemesi durumunda her gün çöpkutularının zamanında boşlatılmasına yardım etmesi önerilebilir. Ancakistememesi halinde, bu öneri durumu daha fazla kötüleştirip çöp kutusunuha bire yere boşaltmasına da yol açabilir.) Yukarıda anlatılan örnek, görü-nürde “tuhaf” bir davranışın altında -iç huzursuzluğu, mantıklı düşünmedezorluklar gibi belli nedenlerin yanı sıra- çok daha basit nedenlerin ola-bileceğini de göstermektedir.
Bir şey yapmak zorunda olduğunu hisseder ancak böylesi birdurumda neyin yapılıp yapılmadığına ilişkin tasavvurlar (yanihayali görüntüler) beyninde oluşmamaktadır. Ya da kafasındakitasavvurların hangisinin duruma uygun olduğunu bilmemektedir.Kafasında yer eden görüntüler uzun süreli bellekten kaynaklananeski anılardır. Belki de adam geçmişte çöpçü olarak çalışmıştır.Mantıklı düşünmedeki sorunlardan dolayı eyleme dönüştürdüğü kafasındaki tasavvurların uygun olmadığını anlamamaktadır.
•
•
•
Hastanın duygularını dile getir ve(korkulu ya da heyecanlıysa) onu teskinet (Clarify the feelings and comfort)
Pek işe yarar bir cevap değil. C
Bırakın da salona
gidin! Ne yapıyorsunuz? Haydi,
şunu birlikte toplayalım.
Eskiden belediyenin temizlik işlerinde çalışmış-
tınız değil mi? Bayağı zor biriş olsa gerek.
40 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
er insan, ömrü boyunca başından geçen, önemli kişi ve yerlerin rol aldığı,hayatına damga vuran olayları hatırlar. Bu olaylar yıllar boyunca
-“Benim hayatım budur,” dediğimiz- içsel bir hikayeye dönüşür. Bu hikayebenliğimizi oluşturur. Kim olduğumuzu anlatır ve çevremizle ne tür bir ilişkiiçinde bulunduğumuzu gösterir.
Demanslı insanlar geçmişlerindeki bazı ayrıntıları hatırlamakta sorunlaryaşayabilir. Özellikle yeni bilgileri -örneğin yeni doğan torunların isimlerini-kaydedip hatırlamak onlar için zor olabilir. İnsanın, kendi hayatındaki kilitnoktalarını hatırlayamaması hem oryantasyonu bozabilir hem de hayal kırık-lığına uğratabilir. Bu da iletişimi önemli ölçüde zorlaştırabilir
HATIRA ALBÜMÜ NEDİR?Nasıl ki bir baston insanın yürümesine yardımcı olursa, hatıra albümü dehatırlamaya yardım eder. İçinde, doğumdan şu ana kadar hayatın en önemlianları konusunda sözcük ve görüntüler bulunur. Yeni olayların önemli görün-mesi durumunda onlar da hatıra albümüne eklenebilir.
DEMANSLI İNSANLAR VE YAKINLARINI BİR HATIRA ALBÜMÜHAZIRLAMAK KONUSUNDA CESARETLENDİRMEKBazen aile yakınları, eşleri, anne veya babası ya da kardeşindeki değişikliklerianlamakta zorluk çekerler. Bu durumda bir hatıra albümünün yararını dahemen anlayamayabilirler. Ancak profesyonel bakıcıların hasta yakınlarınınyardımına ihtiyaçları vardır. Bundan dolayı onlara, hatıra albümünün yararınıanlatmak için zaman ayırmak iyi olur. Özellikle hastalığın erken dönemindedemanslı insana da hatıra albümünün ana fikrini anlatıp bunun güzel bir şeyolduğunu göstermek gerekir.
“Ben kimim ve neredengeliyorum?” Hatıra albümüaracılığıyla iletişim
• Hatıra albümü nedir? • Demanslı insanlar ve yakınlarını bir hatıra albümühazırlamak konusunda cesaretlendirmek • Hatıra albümünün hazırlanması
Düzenli aralıklarlahatıra albümü
karıştırmak, demanslıbir insanın hayatındaki
en önemli olaylarıaklında tutmasına
ve böylelikle özgüveninin güçlenmesine
yardımcı olabilir. Hatıra albümü kendini,
hayatı, anıları ve böylece kendi kişiliği
hakkında daha iyi ve rahat hissetmesine
katkıda bulunur.
H
5
41Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
Hasta yakınlarına ve diğer çalışanlara, hafızalarıyla sorunu olan insanların aradabir isim, yer, tarih gibi şeyleri hatırlamakta zorluk çektiklerini sık sık anlatın. Budurumun, ilgili kişi için ne kadar üzücü olabileceğinden de söz edin. Hasta veyakınlarına buna karşı yapılabilecek bir şeylerin olduğunu açıklayın. Bir insa-nın gözleriyle sorun yaşaması ve iyi görememesi durumunda gözlük takması,iyi yürüyemediği zamanda baston kullanması gibi, hafızasıyla sorunu olmasıdurumunda -hatıra albümü gibi- hatırlama destekleri kullanır.
Hatıra albümü fikrimizi aydınlatmak için böylesi bir albümü somut olarakgöstermek çok önemlidir: Mümkünse daha önce yapılan bir hatıra albümününörneğini gösterin. Başka birine ait bir albümü kullanmak istemezseniz gazete vedergilerden kestiğiniz resimler kullanarak bir albüm hazırlayabilirsiniz. Birinsanın hayat hikayesinin bu biçimde gösterilmesiyle ailelerin böylesi biralbümü kendi kendilerine hazırlamalarının kolaylaştığı bilinmektedir.
HATIRA ALBÜMÜ İÇİN NELER GEREKİR?15 x 10 cm ebadında aşağı yukarı 36 fotoğraflık küçük bir albüm, gelenekselgünlük veya not defterine benzerliği ve de taşınmasındaki pratiklik nedeniyledaha kolay kabul görür.
Hastalığı fazla ilerlemiş olan demanslı insanlar için daha büyük fotoğraf vebaşlıklara yer verdiğinden insanların daha kolay anlayıp okuyabileceği büyükebatlı bir albüm de yararlı olabilir. Ancak bazı demanslı insanların ne fotoğrafalgılayabildiği ne de anlamlarını kavrayabildiklerini unutmayın. Buna rağmenbir hatıra albümünü hazırlamak anlamlı olabilir. Böylelikle bakıcıların,ilgilendikleri hastayı öz geçmişiyle birlikte görmeleri sağlanabilir.
15x10 cm ebatlı bir albüm kullandığınızda onun her plastik gözüne bir kağıtyerleştirin. Bu sayfaların birkaçına, ilgili kişinin hayatına ilişkin bir şeyleri notedin. Diğer sayfaları fotoğrafların fonu olarak kullanın. Fotoğrafların altındaveya yanında yorum yazılabilecek yer bırakın. Açık ve net yazıp büyük harflerkullanmaktan kaçınmanız öğütlenir. Hastanın geçmişinde rol oynamış önemliolay ve yerler hakkında gazete kupürlerini de yapıştırabilirsiniz. Kronolojik birsıra izleyin. Albümün başında, kişinin doğum tarihi ve yeri ile ilgili bilgileriaktarıp sonunda da en güncel olaylara yer verin. Aşağıda hatıra albümününsomut olarak nasıl görünüp neleri içerebileceğine ilişkin örnekler bulumaktadır.
42 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
Hüseyin Demirci
25 Temmuz 1932tarihinde Zonguldak’tadoğdum.
Annemle babamın isimleriFadime ve Hasan. Babamın, Zonguldak’ta bir konfeksiyoncu dükkanı vardı.
Dört kardeşten biriyim.Ağabeyim Süleyman bendeniki, ablam Nezire üç yaş büyük. Kız kardeşim Hülya ne yazık ki uzun zaman önce 22yaşında vefat etti.
Burada 2 yaşımdaydım.
Ben, Süleyman, Nezire ve Hülya, Karadeniz sahilinde.
Babam Hasan ve annem Fadime Demirci40’lı yıllarda
43Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
Çocukluğumda ZonguldakBahçelievler Mahallesindeoturdum. Daha sonra İstanbulMaltepe’ye taşındık.
15 yaşımda okulu bitirdim. İlk önce mahalledeki bir fırındaçalıştım. 16 yaşındayken de çırak olarak birtesisatçının yanında işe girdim.
Eşimin adı Emine. Bir düğünde tanıştık.
Çocukluğumu geçirdiğim Zonguldak’taki evimiz.
1948 yılında çıraklığa başladıktan kısa bir süre sonra.
Emine ile 1955’te nişanlıyken.
44 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
15 Haziran 1957 tarihinde Zonguldak’ta evlendik. Ağabeyim Süleyman ve baldızım Gülizar nikahşahitlerimizdi.
Evlendikten sonra İstanbulBostancı’da bir ev tuttuk.Almanya’ya gelene kadarorada oturduk. Almanya’ya geldiğimizdenberi Dortmund’da yaşıyoruz.
Bir kızımız var: Emel 18 Mayıs 1961’dedoğdu. Bu resimde iki yaşında, Karadeniz’de kumsaldayken.
1957’deki düğünümüzde.
Kızım Emel 2 yaşındayken Karadeniz’dekumsalda
Emine ile birlikte Dortmund’daoturduğumuz evin önünde.
45Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
Kızım Emel Mert’le evlendi.Köln’de oturuyorlar ve üççocukları var. Melisa 1985, Can 1987 ve Melike 1995’te doğdu.
65 yaşımda emekliyeayrıldım. İş hayatımın çoğunuThyssen’de çalışarakgeçirdim. Son yıllarımdaDortmunder Energie- undWasserversorgung'daçalıştım.
Ağabeyim Süleyman da eşi Asiye ile Berlin’deyaşıyor.
Mert, Emel, Melike, Melisa ve Can Köln’de
Ağabeyim ve yengem Berlin’dekievlerinin önünde
1997’de emekliye ayrıldığımzaman DEW’deki kutlama sırasında.
46 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
Ablam Nezire Zonguldak’taoturuyor. Kocası Ali birkaç sene öncevefat etti.
Her hafta Cuma günü AWO’nunbuluşma merkezindearkadaşlarla buluşuruz.
Eşim Emine o arada akşam yemeğinihazırlar.
Ewing’deki arkadaşlarımız, 1999
Ablam Nezire'yle uzun yıllar önce Antalya’da çekilen bir resmimiz.
Alman komşumuzun köpeği Miki.
Arkadaşlarımla buluştuğumuzda tavla oynarken.
İskender Sakine
47Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
Anlatılan örnekte olduğu gibi her fotoğrafa ilişkin, bilmeyen herkesin, fotoğraftakimin gösterildiği, resmin ne zaman ve nerede çekildiğini anlamasını mümkün kılannotlar bulunmalıdır. Örneğin yalnızca “Emel” yazmak yetmezdi; “Kızım Emel 2yaşındayken Karadeniz’de kumsalda” diye açıklama ise gerekli olan tüm bilgileri içerir.Böylelikle hatırlama sorunu olan bir insana, adı Emel olan bir kızının olduğu, kızıEmel henüz küçükken onunla birlikte Karadeniz’e gittiği hatırlatılabilir. Fotoğraf-ların açıklamalarının bu biçimde yapılmasının bir başka iyi yanı, böylece utandırmave hayal kırıklığına uğratma durumlarının önlenmiş olmasıdır. Örneğin birininalbümü karıştırırken Emel‘i gösterip kimin olduğunu veya resmin nerede çekildi-ğini sorduğunda, Emel‘in babası bunu unuttuğundan dolayı yanıtlayamaması gibi birdurum önlenmiş olur.
Fotoğraflara ilişkin yazılar kesinlikle çocuk dilinde değil, sizin de kendi albümünüziçin kullanacağınız gayet “normal” bir dilde olmalı. Her resme ilişkin yazının kendiniziçin uygun olup olmadığını sorun kendinize.
Bir hatıra albümünü hazırlamak oldukça zevk verici bir uğraş olabilir. Adım adım -vaktiniz ve havanıza uygun olarak- hazırlayabilirsiniz. Asıl bölümünü bitirdiğinizdeyeni olayları resmetmeyi unutmayın. Huzurevi gibi bir kuruma taşınan insanlar için -ilgili açıklamalarla birlikte- kurum binasının içini ve dışını gösteren fotoğrafları ya daçalışanların ve -örneğin aynı bölümde oturan- önemli ev sakinlerinin resimlerini çekipalbüme ekleyebilirsiniz.
HATIRA ALBÜMÜNÜN YAPISI NASIL OLMALI?Kitabın sonunda, fotokopi çekmeniz için hazırlanmış 15x10 cm ebatlı bir albümeuygun birkaç basılı sayfa bulunmaktadır. Bu sayfalar bir albüm hazırlamayabaşlanmasında yardımcı olabilir: Bu sayfayı ilgili fotoğrafla birlikte albüme eklemedenönce her sayfada fotoğrafın yanında veya altında ve üstünde önemli bilgiler için yerbırakın.
ÖZEL SORUNLAR ÇIKTIĞINDA HATIRA ALBÜMÜNEBAŞVURABİLİRSİNİZ.
Hastanın bir yakınını tanımakta zorlanması durumunda, bu yakının değişik yaş-lardayken çekilen fotoğraflarından bir diziyi albüme ekleyebilirsiniz. Aşağıdakiaçıklama örnekleri fotoğrafların altına yazılabilir:
•
48 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
Bir insanın evini hatırlayamaması gibi bir oryantasyon sorunu olduğu ve süreklibunun, gerçekte yaşadığı yerin olmadığını söylemesi durumunda benzer birfotoğraf dizisi hazırlayabilirsiniz:
•
Eşim Yusuf 1960 yılındaki düğünümüzde. Bu fotoğraf uzunzaman önce, Yusuf daha 28yaşında genç biradamken ekilmiştir.
Hamburg’daki eski evimiz. 32 yıl boyuncaorada oturduk.
Bremen’dekiHamburgerStrasse. Beş sene önce yani 2006’daburaya taşındık.
Eşim Yusuf‘la ben 25. evlilik yıldönümümüzde.O zaman Yusuf 53 yaşındaydı.
Eşim Yusuf 1972’de 40. yaş gününde
Eşim Yusuf‘la ilk kez deniz tatiliyaptığımızda.
49Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
Hatıra albümü nasıl kullanılır
Demanslı insan düzenli olarak albüme bakmayı unutabilir. Anılarının canlıkalması için daha sıkça albüme bakmaya motive edin.
Örneğin albümü her an kullanılabilecek biçimde açık olarak oturma odasındabırakın.
Albüm, ziyarete gelenler -özellikle torunlar için- sohbete girmek bakımındanbir araç olabilir.
Yeni olayları albüme eklemeyi unutmayın.
Hatıra albümünün yararları:
Hatıra albümü
Kişinin hayatının kilit noktalarını oluşturan olayların anılarını canlı tutar,böylece uzun süreli hafızada kalmasını sağlar.
Demanslı insanın kişiliğini korumasına yardımcı olur. Kendini tanıdığınayönelik güven duygusu verir.
Albüm, ziyarete gelenler -özellikle torunlar- için sohbete girmek bakımından bir araç olabilir.
Hayatının bir anlam taşıdığı hissini verir.
Sohbet etme fırsatı yaratır.
Demanslı insana, konuşmayı kendisinin yönlendirmesine imkan sağlar.
Hafif demanslı insana sohbet sırasında heves verebilir.
Kendi yaşamına bakmaya fırsat sunar.
Güzel zamanları hatırlamaya yardımcı olur.
Kişinin bir kuruma yerleşmesi ya da günlük bakım yurduna gitmesidurumunda destek ve güven verir.
Çalışanların insanı bir birey olarak görmelerine yardımcı olur.
Çalışanların bir sohbete başlamalarına fırsat yaratır.
Kurumlarda çalışanları, kişiye odaklı bakıma teşvik eder.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
50 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hatıra Albümü
DEMANSLI İNSANLARA İSİM, SİMA VE YERLERİ AKILDA TUTMAYAYARDIMCI OLACAK DİĞER ÖNERİLER:
“Önemli kişiler” adlı bir poster hazırlayıp duvara asın.
Ailenin her kesimi hakkında bir soy ağacı hazırlayıp ayrı ayrı çerçevelereyerleştirin. Örneğin bir çerçevede oğulla ailesi görünür diğerinde ise kızve ailesi. Öteki aile fertlerinden de yardım isteyin.
Aynı biçimde “Önemli yerler” hakkında bir poster hazırlayıp duvara asabi-lirsiniz. Bunda, net açıklamaların eklendiği kendi evinin, çalıştığı firmabinasının ya da memleketinde bulunan okulun resimleri vs. yer alabilir.
Eşim Meral Oğlum Özgür Dora, ev sahibemiz
Miki, komşunun köpeği Torunum Defne Halime, arkadaşımız
Torunum Naz Torunum Serkan Torunum İbrahim
Oğlum Berk eşi Ezgi ile
•
•
•
51Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Biçimlendirilmiş ve planlı bir gün
HHatıra albümü (Bkz. 5. Bölüm) önemli kişi, yer ve olayları akılda tutmayayardımcı olur. Bu anılar sayesinde benliğimizi koruyabilir ve “Ben kimim,
nereden geliyorum?” sorularının cevabını biliriz.
İnsanın kendini güvende ve umutlu hissetmesi için “Ne yapmalıyım?” sorusunakendinin karar verebilmesi gerekir. Yani insan her gün kendini yenidenorganize etmeli ve bir sonraki adımda neyin yapılması gerektiği ve nasılgerçekleştirileceğini hatırlaması gerekir.
Ancak demanslı bir insana kendi gününü planlaması zor gelebilir. Bu, genelanlamda anlamakta ve belli süreçleri düşünmekte sorunu olmasındankaynaklanmaktadır. Belki bir şey yapması gerektiğini bilir ya da hissederancak ne olduğunu hatırlayamaz. O anda bir türlü ne yapabileceğini tasavvuredemez. Somut bir tasavvuru olsa bile bunu gerçekleştirmekte sorunu olabilir.Başkalarına çok kolay görünen şeyler bile ona o durumda çok zor gelebi-lir. Demanslı insanlar için bir odayı elektrikli süpürgeyle süpürmek bile büyükbir sorun oluşturabilir.
Ne yapabildiğini veya bir şeyin nasıl yapılabileceğini bilmemek insanı içhuzursuzluğa, kimsenin kendine ihtiyacı olmadığı düşüncesine, hatta çaresiz-liğe götürebilir. Öyle bir durum da insanın yalnızca oturup artık hiçbir şeyyapmamasına neden olabilir. Bu da depresyon veya içine kapanmışlık görün-tüsünü yaratabilir. İster yaşlı olsun ister genç, sağlıklı ya da hasta, her insan içinbaşka birinin kendine ihtiyacı olduğu hissinin önemli olduğunu hiçbir zamanaklınızdan çıkarmayın. (Ancak arada bir oturup dinlenmenin de aynı derecedeönemli olduğunu unutmayın.)
Demanslı biri genellikle, ne yapılması ve bir şeyin nasıl yapılması gerektiğinibilmemesinin ne gibi bir duygu olduğunu kavrayamaz. Aşağıda aktarılan, birhastanın söyledikleri onun düşüncelerine ilişkin belli belirsiz bir fikir verebilir.
“Ne yapmalıyım ve nasıl yapmalıyım?” Biçimlendirilmiş ve planlı bir gün
• Demanslı bir insana gününü planlayıp organize etmesine nasıl yardımcıolabilirsiniz –“Ne yapılmalı?” ve “Nasıl yapılmalı?” konularında karar vermek“• Günü ajanda aracılığıyla biçimlendirmek • Yaptığı bir işte demanslı birinsanı desteklemek
Ne yapabildiğini veya bir şeyin nasıl
yapılabileceğini bilmeme sorunu insanı
iç huzursuzluğa veçaresizliğe götürebilir.
Her insan için, yararlı olmanın
önemli olduğunuunutmayın.
6
52 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Biçimlendirilmiş ve planlı bir gün
“Uyandım ve kim ya da ne olduğumu bilemedim. Adımı hatırlıyordum amaburada ne yaptığıma ilişkin en ufak bir fikrim yoktu.”
“Evde yapmak istediğim kadar çok şey yapmıyorum. Yapılması gereken yeterince işvar ancak yapmaktan zevk alacağım şeyleri kalkıp gerçekleştirmeye hevesim yet-miyor.”
Soru: “Ne yapmak isterdiniz?”
“Henüz düşünmedim. Bulaşığı yıkarım, pencereleri silerim. Ancak onlarıyaparken aklım tam o işte değil anlıyor musunuz? Eşim ‘Kaybolmuş gibisin’ diyor.Nasıl bir halde olduğumu anlıyor. Uğraşacak bir şeyim olması gerekir. O zamanhafızamdaki yük hafifler.
NE YAPMALIYIM? – GÜNÜN AKIŞINI LİSTELER ARACILIĞIYLABELİRLEMEK.Bazı insanlar, günlerini bir “yapılacaklar listesi” aracılığıyla düzenlemeyi yararlıbulmaktadır. Örneğin bir bakıcı her sabah veya önceki akşamdan bir hastaylaoturup birlikte gün içinde halledilmesi gereken işlerin listesini çıkarabilir. (Bkz.aşağıda) Bu uygulama tasavvur yetisini yitirme sorununa karşı işe yarayabilir.(“Ne yapabilirim?”)
Bu liste kolay görülebilecek bir yere -örneğin buzdolabının kapısına- asılma-lıdır. Özellikle kaybolmuş gibi durması ve ne yapabileceğini bilememesidurumunda demanslı bir insana arada bir listeye bakmasını hatırlatmakgerekecektir.
Pazartesi günü yapılacaklar:
Patikayı süpürmek
Postaneye gidip pul almak
Yağmur yağarsa tavlaoynamak
Alt katın pencerelerini silmek
Televizyonda tenis maçını izlemek
•
•
•
•
•
53Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Biçimlendirilmiş ve planlı bir gün
“Yapılacaklar listesi”ne ilişkin diğer öneriler
Genellikle en sevilen uğraşlar, fazlaca mantıklı düşünmeyi gerektirmeyenlerdir.Örneğin patates soymak veya yerleri süpürmek gibi basit otomatikleşmiş hare-ketler gerektiren ve hastaya ne fazla zor ne de fazla kolay gelen işler bulmakbayağı zor bir görev.
“YAPILACAKLAR LİSTESİ”SİNİN OLASI YARARLARI
“Yapılacaklar listesi”
Günlük yaşama belli bir biçim sağlar.
İyimserlik, ümit ve güven hissini güçlendirir.
Güne bir anlam kazandırdığı için öz değer hissini güçlendirir.
Bakıcılara, hastalardaki iç huzursuzluğun üstesinden gelmekteyardımcı olabilir.
Hastaya, listede kayıtlı olan her şeyi hallettiğinde rahat rahatdinlenebileceğine ilişkin güven verir.
İnsana, o anda ne olduğunu ya da olmakta olduğunu kavrayarak günün akışında yönünü belirlemekte yardımcı olur
İngiltere’deki Stirling Üniversitesi himayesindeki Dementia Services Development Centre demanslı insanlara uğraş bulmakkonusunda yol gösteren birkaç yayın yayınlamıştır. Ancak bunlar halen yalnızca İngilizce olarak bulunmaktadır:Archibald, Carole: Activities.Archibald, Carole: Activities II.Archibald, Carole; Murphy, Charlie (Hrsg.): Activities and people with dementia: Involving familiy carers. Dementia ServicesDevelopment Centre, University of Stirling, Stirling FK9 4LA, England.
*
BOŞ ZAMAN
Kağıt oynamakAli ile tavla oynamak
Parkta ördeklere yemvermekKemal Sunal filminiseyretmekYüzmeye gitmek
EV İŞLERİ
Patikayı süpürmekÇamaşır asmak
Çiçek dikmekAyakkabıları boyamakGümüşleri parlatmak
••
•••
••
•
•
•
•
•
•
•
•
•
*
54 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Şu türden cümleler kullanın:Halıları süpürelim.
Halıları süpürmeliyiz.
Halı süpürmede bana yardım eder misiniz?
Şu türden cümleler kullanmayın:Salondaki halıyı süpürün.
Salondaki halıyı süpürmeye gidin.
Hiçbir insan kendine ne yapması gerektiğini söylenmesinden hoşlanmaz.
Biçimlendirilmiş ve planlı bir gün
BİR ŞEYİ NASIL YAPACAĞIM? – DEMANSLI BİRİNE BİR İŞİYAPARKEN DESTEKLEMEKDemanslı insanların bazılarına bir sonraki görevleri ile uğraşmaları içinkendilerine listeye bakmalarını hatırlatmak yeterli olur. Başkalarının ise, tepkigösterip harekete geçmek için daha fazla yardım ve desteğe ihtiyaçları olabilir.Örneğin listeye “halıyı süpürmek” diye yazılırsa bir hastayı bir biçimdedürtmeniz gerekebilir. Örneğin şöyle söylenebilir: “Merdiven altındaki dolaptanelektrikli süpürgeyi çıkarmamız gerekiyor.” O zaman hasta belki başka yardımagerek kalmadan süpürme işini halledebilir.
Bazı insanların, işlerinde ayrıca desteğe ihtiyaçları olacaktır. Bize ilk bakışta çokbasit görünen işler gerçekte hem cisimleri üç boyutlu olarak hayal edebilmehem de işi düşünüp planlayabilme yeteneği gerektirmektedir. Örneğin insanelektrikli süpürgeyle halıyı süpürebilmek için birçok eylemi hayal edebilmeli-dir: Elektrikli süpürgenin biçimine ilişkin hayali bir görüntü oluşturmuş ol-ması ve aletin nerede saklandığını bilmesi gerekir. Kabloyu çekip fişi prizetakmak, süpürgeyi çalıştırmak ve halının üzerinde ileri geri sürüklemek gibi birişin gerekli akışını da hayal edebilmelidir.
Demanslı birinin belki bu adımların her birinde desteğe ve yönlendirilmeyeihtiyacı olabilir.
Örneğin:
“Şimdi halıyı süpürebiliriz.”“Süpürgeyi merdiven altından çıkarmalıyız.”
Sonra şöyle devam edersiniz:“Kabloyu çıkarmamız lazım.”
Sonra şöyle devam edersiniz:Fişi şuradaki prize takalım.”
Sonra şöyle devam edersiniz:“Şimdi salondaki halıyı süpürebiliriz.”
55Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Biçimlendirilmiş ve planlı bir gün
“Adım adım yönlendirme” yöntemi akla gelen her uğraş ve her durumda yararlıolur. Örneğin bulaşık yıkamada, giyinmek veya yıkanmakta. Bu yöntem haliylebir “Yapılacaklar listesinin” kullanılmasına bağlı değildir.
Hastayı bu biçimde yönlendirmek bayağı zaman alır ve çok sabır gerektirir.Dolayısıyla demanslı bir hastayı her işe katmak anlamlı olmayabilir. Bunarağmen hoşuna giden ve yapmak istediği her işe -mümkün olduğunca- aktif birbiçimde katılması konusunda kendisini cesaretlendirmek her durumda iyiolacaktır.
NE YAPMALIYIM?GÜNÜ BİR RANDEVU PLANI ARACILIĞIYLA BİÇİMLENDİRMEKÖzellikle başlangıç aşaması veya hafif demansı olan bazı insanlar bir ajandaylahaftalarını biçimlendirip organize etmeyi yararlı bulmaktadır. Eklerde, kopyaçekmek için boş bırakılmış haftalık bir plan bulunmaktadır. Bu iş için doğallıklakara tahta gibi şeyler de kullanabilirsiniz. Her güne ilişkin tarih yazılmalı. Yıl, kağıdın üst tarafına yazılabilir. Plana hangibilgilerin ve ne kadar yazılacağı ilgili kişiye bağlıdır.
Ajanda için öneriler
RandevularSaat 11.00’de berberSaat 15.30’da Ali ile yürüyüşSaat 19.30’da çocuklar akşam yemeğine gelecek
Genel işlerGözlükçüyü arayıp randevu alDiş macunu alYeğene yazdığın mektubu posta kutusuna atEczaneden ilaçları al
Ajanda, sürekli kontrol edilebilmesi için mutfak duvarı ya da salon kapısı gibikolay görülebilecek bir yere asılmalıdır.
Birçok (sağlıklı) insan yaşamlarına ilişkin kontrolü kaybettiklerini düşün-düklerinden ajandaları olmadan yapamazlar. Başkaları, bir ajandaya ihtiyaç duy-maz, hatta istemezler. Ajandayı yararlı bulan demanslı insanlar, bilgilerigüncel tutmak için epey yardıma gereksinim duyarlar. Ayrıca ajandalarınıkullanmalarını hatırlatmak da gerekir. Ajanda hastanın, hayatını kendi başınakontrol altında tutması ve biçimlendirmesine yarayan bir araç olabilir.Belli durumlarda öz güvenini ve yaşama amacını korumasına da yardımcı olabi-lir. Ajanda özellikle evinde yalnız yaşayan insanlara yarar sağlayabilir. Böyle-likle ev işlerini halletmesi ve günlük yaşamın üstesinden gelmesi kolaylaşa-bilir. Özellikle bu uygulamanın hastalığın erken döneminde başlatılması ve ilgilikişinin ajandaya alışabilmesiyle başarılı olur.
56 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Biçimlendirilmiş ve planlı bir gün
NE YAPMALIYIM? BİR GÜNLÜĞÜN KULLANIMIBirçok insan günlük tutmaktan zevk alır. Ajanda konusunda geçerli olanlargünlük için de geçerlidir: Hafif derecede düşünme zorluğu olan kişiler içinyararlı olabilir.
Bu insanlar, olayları ve planları günlüğe kaydetmekten çok faydalanabilirler.Örneğin bir gün hastanın hastanede randevusunun olduğu yazılabilir. Hasta-neden döndüğünde hastayı hastanede olup bitenler, doktorun adı gibi bilgilerigünlüğe yazmak konusunda heveslendirebilirsiniz. Bu, hafif düşünme zorluğuolan insanlara aksi halde unutacakları olayları hatırlamalarına yardımcı olur.Ayrıca bu kayıtlar aracılığıyla geçmişte olanlar da izlenebilir.
Hastayı her gün günlük tutmak konusunda teşvik etmeniz gerekebilir. Ayrıcagün içinde de, belki sabahleyin kalktıktan hemen sonra veya kahvaltı esnasındaarada bir günlüğünü açıp okumasına yönelik heveslendirin. Günlüğünü daimabelli bir yerde, örneğin telefonun yanında saklaması doğrultusunda motiveedin. Belki en iyisi günlüğü orada açık halde bırakmaktır.
57Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Eski anılar ve evrensel deneyimler
Demans hastalığı bulunan bir insanla iletişim, konuşulan konuların buinsanın zaaflarıyla değil yetenekleriyle ilgili olduğu zaman daha kolaylaşır.
İLETİŞİMİ KOLAYLAŞTIRMAYA YÖNELİK REHBER3. Bölümde “eski” ve “yeni” anılar arasındaki farka değindik: Demanslı birinsan yeni tecrübeleri (uzun süreli) belleğine kaydetmede zorluk çeker. Hastalıköncesinde kaydedilen anıların yeniden canlandırılması ise daha kolay olur.Ancak kişinin bu konuda sıkça yardım ve uyarılmaya ihtiyacı vardır. Demanslıbir insanla konuştuğunuzda onun için hangi anılarının canlandırılması zor yada kolay olduğunu düşünün.
YANLIŞHastaya yeni anılara ilişkin soru yöneltmeyin. Örneğin:“Kahvaltıda ne yediniz?”“Torununuz kaç yaşında?” “Ne zaman tatile gideceksiniz?” Haliyle arada bir butür soruları ister istemez soracaksınız ama yine de böylesi soruların sohbetioldukça zorlaştıracağı hatta bitirebileceğinin bilincinde olun.
DOĞRUEski anılarla bağlantı kurun. Ancak bazı anıların bir insan için çok rahatsız ediciolabileceğini de göz önünde bulundurun.
2. ve 3. Bölümlerde, konuları düşünüp mantıklı sonuçlar çıkarmanın demanslıbir insan için ne kadar zor olabileceği anlatılmıştır. Aşağıda buna ilişkin bazıöneriler yer almaktadır:
İletişimin “eski” anılar ve evrensel deneyimler aracılığıyla desteklenmesi
• Demanslı hastalarda iletişimin teşvik edilmesi ve desteklenmesi • “Eski”anıların ve evrensel deneyimlerin kullanımı
Demanslı insanınyeteneklerini güçlendirin,zaaflarındankaçının. Eski anıları,tüm insanların bilipanladıkları duyguve olayları konuşun.(Okul çağı, çocuklukoyunları, ilk işegirdiğine ilişkinanılar…)
7
58 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Eski anılar ve evrensel deneyimler
YANLIŞKişinin zihinsel gücünü aşan konulara girmeyin.
DOĞRUDaha çok evrensel olan yani (hemen) tüm insanların yaşadıkları ve de anla-dıkları duygu ve durumlara ilişkin konuları tercih edin.
Yani: Eski anıları canlandırmaya, evrensel duygu ve durumlarla bağlantı kur-maya çalışın.
ESKİ ANILARIN VE EVRENSEL DENEYİMLERİN KULLANIMI – BİRSOHBETİ GELİŞTİREBİLECEK ÖRNEK KONULAR
Demanslı bir insanla konuşmakta yardımcı olabilecek bazı konular aşağıdasıralanmıştır. Haliyle sayısız benzer örnek sıralamak mümkündür.
İnsanın en güçlü anıları genellikle -özellikle okul, arkadaşlar, disiplin ve önemliduygusal olaylarla bağlantılı olanlar- çocukluğundan kaynaklanmaktadır.
59Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Eski anılar ve evrensel deneyimler
ÇOCUKLUK ZAMANI – DAVRANIŞLAR
Uslu mu yoksa yaramaz bir çocuk muydunuz?Davranışlarınızı etkileyen nelerdi?Çocukken yaptığınız en büyük yaramazlık neydi?Anne babanız veya öğretmenleriniz ne gibi cezalar verirdi?Hiç anne babanızın haberi olmadan çok tehlikeli bir şey yaptınız mı?
ÇOCUKLUK ZAMANI – OKUL VE ARKADAŞLAR
Çok sevdiğiniz bir öğretmeniniz var mıydı?Hiç sevmediğiniz bir öğretmeniniz var mıydı?Ne yapmıştı?En iyi arkadaşınız kimdi? Tüm öğrencilerin kötü davrandığı bir öğrenci var mıydı?
ÇOCUKLUK ZAMANI – ÖNEMLİ OLAYLAR
Çocukluğunuzda hiç yolunuzu kaybedip anne babanızı bulamadığınız olmuş muydu?Çocukken hiç hastaneye yatmak zorunda kaldınız mı?Çocukken uyuyamayacak kadar heyecanlandığınız oldu mu?Çocukken, kutlama ya da bayramlarda veya diğer etkinliklerde giyindiğinizözel giysileriniz var mıydı?
ÇOCUKLUK ZAMANI – OYUN
Yüzmeye gider miydiniz?En sevdiğiniz oyun hangisiydi?Hayvan besler miydiniz? En çok hangi hayvanı severdiniz?Çocukken koleksiyon yapar mıydınız?En sevdiğiniz oyuncağınız neydi? Ona ne olduğunu hatırlıyor musunuz?
•••••
•••••
•
•••
•••••
60 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Eski anılar ve evrensel deneyimler
ÇOCUKLUK ZAMANI – KORKULAR
Çocukken karanlıktan korkar mıydınız?Örümcek ya da yılandan korkar mıydınız? Halen korkuyor musunuz?Çocukken diş doktoruna götürülmüş müydünüz? Diş doktorundan korkar mıydınız? Halen korkuyor musunuz?
Ergenlik çağı çoğu insanın düşüncelerini değiştirdikleri, kararlar verdikleri vede önemli duygusal olaylar yaşadıkları bir çağ olarak tanımlanmaktadır.
ERGENLİK ÇAĞI – ÇALIŞMA HAYATI
Okulu bitirdiğinizde kendinizi nasıl hissettiniz?İlk işiniz neydi?O zaman ne kadar para kazanırdınız?İlk maaşınızla ne yaptınız?
ERGENLİK ÇAĞI – SOSYAL YAŞAM
Gençken akşamları nasıl eğlenirdiniz?İlk aşkınızı hatırlıyor musunuz?
Bu tür konular uzun sohbetlere fırsat yaratabilir. Herkesin bildiği duygularlailgili olduklarından grup sohbetleri için de kullanılabilir. Ayrıca çok fazla zihin-sel yetenek gerektirmemektedir.
Ziyaretçiler ve gönüllü çalışanlar da bu konularda sohbet açmaya yönelikheveslendirilebilir. Örneğin torunları, büyük babalarına çocukken yaptığı enbüyük yaramazlığın ne olduğunu sormalarına cesaretlendirebilirsiniz.
••
•
••••
••
61Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Eski anılar ve evrensel deneyimler
Kartpostal, fotoğraf ve gazete kupürleri de bir sohbete başlamada işe yarayabilir.Örneğin bugünün gelinlik modası konusundaki fotoğraflara bakarak yaşlı birhanımla 30’lu 40’lı yıllardaki gelinlik modası konusunda sohbete girebilirsiniz.
Biyografi konusuna ilişkin materyaller satın alınabileceği gibi hastanın evindeve çevresinde de bulunabilir. Hastaya ait fotoğraf ve kişisel eşyaları kullanmayaçalışın.
(Hawker Publications yayınevinde çıkan) „ A Pocket Book of Memories“ adlı kitap kişisel anılar hakkındaki
sohbetler için yardım sunmaktadır. (Yalnızca İngilizce)
62 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Televizyon seyretmek
elevizyon seyretmek genelde sevilen ve rahatlatan bir boş zaman uğraşıdır.Demanslı hastaların bazıları televizyon seyretmeyi sever ancak o anda gör-
düklerini çabuk unuturlar. Bazı bakıcılar bu davranışları dert eder. İnsanın sü-rekli televizyon seyredip gördüklerinin çoğunu hemen unutması zamanı boşharcamak anlamına geldiğini düşünüyor olabilirler. Ancak bu düşünce tamdoğru değildir. Sağlıklı insanların çoğu da televizyonda seyrettiklerini hemenunutuverir. Demanslı insan sadece biraz daha hızlı unutur. Önemli olan tele-vizyon seyrederken kendini iyi hissetmesidir. Yani aslolan şimdiki andır. Ayrıcabu insan bilinçaltında rahatlanma ve zevk duygularını algılar böylece de keyfiyerine gelir.
Bazı demanslılar kısa bir süre bile televizyon seyretmekte sorun yaşar. Bazılarıher şeyin “pislik” olduğunu düşünür, bazıları ise seyrederken sohbet eder,soru sorar, huzursuz ve yerinde duramaz olurlar. Bakımı üstlenen yakınları için-yorucu bir günden sonra- televizyon izlerken bile rahat bırakılmadıklarındanbu durum zor olmaktadır. Ayrıca bazı bakıcılar bu durumda sıkça, eşi veya annebabasının, televizyon önünde kendileri gibi bir süre rahatlanamayıp hayattanzevk alamadıklarını düşünürler.
Televizyon ve video yardımı ile iletişim
• Demanslı biri neden televizyon seyretmekte zorluk çeker? Bakıcılar bu konudanasıl yardımcı olabilir? • Video filmlerinin kullanımı – “Video tedavisi”
Müzikli, manzara,
aydınlık güzel renkler,
belli hava ve
atmosferler içeren TV
programlarından
demanslı insanlar da
hoşlanabilir. Hayvan
röportajları, komik
programlar, spor veya
müzik yarışmaları da
demanslı bir insanı
rahatlatabilir.
T
8
63Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Televizyon seyretmek
DEMANSLI BİR İNSAN İÇİN TELEVİZYONUN ÖNÜNDE OTURUPİZLEMEK NEDEN ZOR OLUR – BAKICILAR NASIL YARDIMCIOLABİLİR?
Bazı programları izlerken insan söylenenlere çok odaklanmak zorundaolur. Demanslı insanlar ise odaklanmakta sorun yaşarlar. Şöyle yardım-cı olabilirsiniz: Konuşmaları daha az ve daha net olan programlarıseçebilirsiniz.
Bir insanın belli bir programı ne kadar sevdiği, halen hatırlayabildiğianılarına ve ilgili programın bunlarla ilişkili olup olmadığına da bağlıolabilir. Şöyle yardımcı olabilirsiniz: Daha çok yakın geçmişle bağ-lantılı olmayan programları seçebilirsiniz.
Bazı programları takip edebilmek için insanın mantıklı düşünme vesonuç çıkarma yeteneğine sahip olması gerekir. Şöyle yardımcı olabilir-siniz: Nispeten kolay anlaşılan ve fazlaca mantıklı sonuç çıkarmayıgerektirmeyen programları seçebilirsiniz.
“Televizyon izleme” eğlencesi sıkça (örneğin polisiye veya aşk filmlerinde)insanın bir sonraki anda neyin olacağı konusunda tahmin yürütebil-mesinden kaynaklanmaktadır. Demanslı insanlarsa gelecekte neyinolabileceğini hayal etmekte zorlanırlar. Şöyle yardımcı olabilirsiniz:Bu tür tahminler gerektirmeyen programları seçebilirsiniz. Onun yerine“anlık sevincin” ön planda olduğu programları tercih edebilirsiniz.
Tarif edilen sorunların üstesinden gelmek için müzikli, manzara, aydınlık güzelrenkler, belli hava ve atmosferler içeren TV programlarını deneyin. Aynı zam-anda hayvan filmleri, komik programlar, spor veya müzik yarışmaları dademanslı bir insanı rahatlatabilir.
Hastanın değişik programlara gösterdiği tepkileri izlerseniz, hangi programlarıseyredebileceği ve hangilerinden zevk aldığını daha iyi tahmin edebilirsiniz.
•
•
•
•
64 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Televizyon seyretmek
VİDEO FİLMLERİNİN KULLANIMI – “ “VİDEO TEDAVİSİ”Hastanın hangi programları daha çok sevdiğini saptadıktan sonra bunları kay-dedip yeniden kullanabilirsiniz. Hastanın o yayını daha önce seyretmiş olmasıbir daha seyretmek istemediği anlamına gelmez. Hemen her (sağlıklı) insan dasevdiği müzik kaset veya CD’leri tekrar tekrar dinler, filmleri birkaç kez izler.Hasta videodan hoşlanırsa bunu tedavi olarak kullanın.
Televizyon izlemeyi bir zevke dönüştürebilen o kadar çok video vardır ki. Bolcaseçenek sunan ve “hobiler ve özel ilgi alanları”na yönelik ürün satan bir video-cudaki filmlere bakarken orada uygun fiyata gerçek mücevherlerin bulun-duğunu anlayacaksınız. Örneğin:
Futbol seven ancak bir maçı tamamen -yani pek heyecanlı olmayan sahnel-eri de- izlemeye odaklanma gücü yetmeyen insanlar için “En iyi 100 gol”konulu bir film çok zevk verici olabilir.“Yetenekli Hayvanlar” hakkında bir film belki hayvan severlerin hoşunagider. Bu tür videolar güçlü görsel uyarılar sunar. Ayrıca mizahi olupyalnızca o ana yönelmektedirler.Dini hikayeler anlatan filmler de birçok yaşlı insan tarafından severekizlenir. Hem görsel olarak uyarıcı, hem de hikaye yavaşça ilerlediği vekullanılan sözcükler bilindiğinden bu da çok sakinleştirici olabilir.Rahatlatıcı müziği olan doğa filmleri özellikle çok huzursuz insanlarayardımcı olabilir.
ÖNEMLİ!Televizyonun bazı insanlar üzerinde huzursuz edici bir etkisi bulunmaktadır.Ekrandaki insanların gerçekte odada bulunduklarını sanabilirler. Televizyonhastaya akıl karıştırıcı bir etki yaparsa izlettirmeyin. Belki yalnızca belliprogramlar böylesi etki yaratır. O zaman o programları seyrettirmeyin. Değişikprogramları denemeyi unutmayın. Örneğin çok huzursuz olan ya da insan veyahayvan programlarına olumsuz tepki gösteren ya da konuşulan ve yapılanlarıtam anlayamadıklarından sinirlenenler, dinlendirici bir müzik eşliğindekimanzaralı filmlerden oldukça zevk alabilirler. Arada yeni bir şey denemek herzaman yararlı olur. Ancak sorun çıkarsa programı değiştirin veya televizyonukapatın.
•
•
•
•
66 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kavrama sorunları
DEMANSLI BİR İNSANIN BİR ŞEYİ KAVRAMASINA YARDIMCIOLMAK – İŞİTME KONUSUNA KAFA YORUN İşitme sorunları ister istemez insanın daha zor kavramasına yol açar. Demanslıbir insanın ağır işitmesinden kaynaklanan eksiklikleri dengelemesi özelliklezordur. Bu konuda yardımınıza ihtiyacı olacaktır. (Bkz. 10. Bölüm)
DEMANSLI BİR İNSANIN BİR ŞEYİ KAVRAMASINA YARDIMCIOLMAK – GÖRME KONUSUNA KAFA YORUN Gözlük kullanan birçok insan gözlüğünü takmadığında daha ağır işittiğini farkeder. Bu gerçekten mümkündür. Çünkü insan işittiğini daha iyi anlayabil-mek için aynı zamanda karşısındakinin dudaklarını takip eder ve sözel olmayanişaretleri yorumlar.
Belli durumlarda demanslı hastaya gerektiğinde gözlüğünü takması hatırla-tılmalıdır. Ayrıca gözlüğünün kirli olduğunu anlamaz ya da bilmeyebilir.Bu konuda yardımcı olun.
Demanslı insanlara bir şey kavramalarında yardımcıolmak
• İşitme konusuna kafa yorun • Görme konusuna kafa yorun • Evin düzeninideğiştirin • Konuşma biçiminizi değiştirin
Evde hareket ederken,bir işle uğraşırken ya da
başka yöne bakarkenhastaya soru sormayın.
Hastayla konuşmayabaşlamadan önce, örneğintelevizyon ya da radyodan
gelen arka plandakisesleri kapatın ve
karşınızdakiyle göz gözegelmeye özen gösterin.
9
67Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kavrama sorunları
DEMANSLI BİR İNSANIN BİR ŞEYİ KAVRAMASINA YARDIMCIOLMAK – ÇEVREYİ DEĞİŞTİRİN
YANLIŞEvde hareket ederken, bir işle uğraşırkenya da başka yöne bakarken hastaya soru sor-mayın.
DOĞRU Televizyon veya radyodan gelen arka plan-daki sesleri kapatın. Böylelikle sohbet etmekçok daha kolaylaşır.
DOĞRU Konuşmadan önce karşınızdaki kişiyle gözgöze gelmeyi bekleyin. Ona adıyla hitapederek hafifçe koluna dokunmanız sohbetebaşlamayı kolaylaştırabilir.
DOĞRU Sizi daha rahat görmesi ve işitebilmesi için hastaya yakın olarak hemen önünde ya da yanında oturmaya veya durmaya özengösterin.
Acaba… Acaba..?
Dışarı çık..!Yürüyüş..?
dışarı çıkıp… yürüyüş yapalım
mı?
68 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kavrama sorunları
DEMANSLI BİR İNSANIN BİR ŞEYİ KAVRAMASINA YARDIMCIOLMAK– KONUŞMA BİÇİMİNİZİ DEĞİŞTİRİN
DOĞRU Kısa ve basit cümlelerkullanın.
DOĞRU Önemli sözcüklere vurgu yapın: Örneğin: “Sana en sevdiğin keki yaptım.”
DOĞRU Net konuşun.
DOĞRU Karşınızdakine, her cümleden sonra onu anlaması için zaman bırakın.
DOĞRU Karşınızdakinin anlamadığını düşünürseniz söylediğinizi tekrarlayın.
YANLIŞÇok uzun cümle kurmak.
YANLIŞÇok hızlı konuşmak.
Bak sana, hani geçen sene Güler’den tarifesini aldığım en çok sevdiğin keki
yaptım, ondan bir parça ister misin yoksa daha sonra mı vereyim, ne dersin?
Sana en sevdiğin keki yaptım. Bir parça
ister misin?
69Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kavrama sorunları
DOĞRU Bir kişi veya nesneden bahsederken mümkünse onu parmakla gösterin.Yani kekten bahsederken onu işaret etmek gibi.
DOĞRU Hastanın, cevabını hemen kolaylıkla bulmakta zorlanacağı sorulardankaçının. Aynı cümle içinde de fazla soru sormayın. Yalnızca “evet” ya da“hayır” diye cevaplanabilen sorular sormak çoğu zaman daha iyidir.Örneğin: “Kahve ister misiniz?”
DOĞRU Somut kavramlar kullanın, yani: “Sicim gibi yağmur yağıyor” yerine “Şiddetliyağmur yağıyor”. Demanslı hastalar bu tür deyimleri bazen kelimesikelimesine yorumlayıp gerçekten sicimden bahsettiğinizi düşünür.
DOĞRU Biraz uzun sürebilecek ya da karışık bir konuyu konuşmak istediğinizdehastaya açmayı düşündüğünüz konuyu önceden belirtin. Örneğin: “Birazkızınız hakkında konuşmak istiyorum.” Böylelikle konuyu tespit ediphastanın konuya girmesine yardımcı olursunuz.
Ne içmek istersiniz?Kahve mi, meyve suyu mu ya
da su mu? Kahve içmek ister misiniz?
Sana en sevdiğinkeki yaptım. Bir parça
ister misin?
70 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kavrama sorunları
DOĞRU Belli insanlara ya da yerlere ilişkin anılardan yararlanın. (Bkz. Aşağıdaki örnekler)
ÖRNEK
“Ahmet”Koluna dokunun.Göz göze gelmeye çalışın.Gerekirse dediğinizi tekrarlayın.
“Sana Mehmet hakkında bir şey söylemek istiyorum.”
Kısa bir ara verin.Gerekirse dediğinizi tekrarlayın.Ahmet’e Mehmet’in bir fotoğrafını gösterin.
“Yarın evlenecek.”
Kısa bir ara verin.Gerekirse dediğinizi tekrarlayın.
“Eşinin adı Aysel.”
Kısa bir ara verin.Gerekirse dediğinizi tekrarlayın.
“Düğünleri Saray Düğün Salonu’nda olacak.”
Kısa bir ara verin.Gerekirse dediğinizi tekrarlayın.
“Bahnhofstrasse’deki Saray Düğün Salonu”.
Kısa bir ara verin.Gerekirse dediğinizi tekrarlayın.
Bu konuşmayı aşağıdaki gibi yapsaydınız çok daha kötü olurdu:
“İnanmayacaksın ama Mehmet ile Aysel’in yarın hemen şu köşedeki “Saray Düğün Salonu”nda düğünleri olacak.”
---
---
--
--
--
--
71Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Ağır İşitme
Y aşlı birçok insanda görülen bir işitmezlik türü ilerleyen yaşla birlikte gelişen“presbyakusis” olarak adlandırılan işitme işlevinin gittikçe azalmasıdır. İlgili
hastalar “s” “t” ve “k” gibi yüksek frekanslı sesleri iyi işitemezler. Sözcükler“yutulmuş” gibi gelir. Bundan dolayı birbirinden ayırmak da zorlaşır.
Yaşlı insanlarda işitmezlik durumu, Tinnitus (dış kaynağı olmayan kulağıniçindeki ses, çınlama) ya da Otoskleroz olarak adlandırılan (kulak içi do-kunun kalınlaşması ve kemiğin iltihaba benzer biçimde değişmesi) gibirahatsızlıklardan oluşabilmektedir. Başka bir tür ağır işitme de kulağıniçinde fazla kulak kirinin oluşmasından meydana gelebilir ve aile hekimi yada kulak burun boğaz doktoru tarafından tedavi edilebilir.
Ağır işiten her insan bu duyu yitiminden kaynaklanan eksiklikleri dengelemeyiöğrenmek zorundadır. İnsanın düşünmesiyle hafızası normal işlemesi duru-munda bu dengeleme çok zor olmaz. Sağlıklı bir belleğe sahip olan insan ağırişittiğini unutmaz. Yani genellikle bir şeyi anlayamadığı zaman onu bilir ve budurumda ne yapabileceğini düşünebilir. Örneğin konuşulanı anlayamadığınısöyleyebilir, böylelikle konuşan da dediğini tekrarlar.
DEMANS VAKALARINDA AĞIR İŞİTME SORUNU KARŞISINDANASIL DAVRANMALIDemanslı bir insan ayrıca mantıklı düşünme sürecinde sorun yaşadığından ağırişitmesinden kaynaklanan eksiklikleri dengelemede de sıkıntı çekecektir.
Ağır işiten demanslı bir insan
Belki işitme sorununun olduğunu unutur.
Belki işitemediğini anlamayıp dolayısıyla konuşandan söylediklerini tekrarlamasını istemeyebilir.
Ağır işitme vedemans
• Demanslı bir insanın ağır işitmesinden kaynaklanan eksiklikleri sohbetsırasında dengelemesi ve bir işitme cihazını kullanması neden bu kadar zordur• Ağır işiten insanlarla konuşmaya yönelik öneriler
Ağır işiten demanslı bir insan
belki işitme sorunununolduğunu unutur.
Belki işitemediğinianlamayıp
dolayısıyla konuşandansöylediklerini
tekrarlamasınıistemeyebilir.
•
•
10
72 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Ağır İşitme
DEMANS VAKALARINDA İŞİTME CİHAZI KULLANILMASI
İşitme cihazı taşıyan demanslı bir insan
İşitme cihazının kullanımını öğrenmekte özel sorunlar yaşar.
İşitme cihazını temiz ve çalışır vaziyette tutmada yardıma ihtiyaç duyar.
Cihazın çalışmadığını ya da kulak kiriyle tıkandığını anlamayabilir.Cihazın kulağında olduğunu ve işitme sorununu daha da güçleştirdiğininfarkında olmayabilir.
İşitme cihazının hem fazla yüksek seste çalışmayacak hem de “ötmeyecek”biçimde nasıl ayarlandığını unutabilir. Belki ötmesini de algılayamazdolayısıyla kendini neden rahatsız hissettiğini de anlayamayabilir. (Bu sorunu algılamayı öğrenmelisiniz çünkü insanın bu şartlarda birişitme cihazı taşıması çok rahatsız edici olabilir.)
ÖNEMLİ!ÇALIŞMAYAN BİR İŞİTME CİHAZI ANCAK TIKAÇ İŞLEVİGÖRÜR VE TÜM İŞİTME SORUNLARINI DAHA DAAĞIRLAŞTIRIR.
İlgili kişinin işitme cihazı yoksa ya da (iyi çalıştığı halde) kullanmak istemezsekonuşmak için bir ses yükseltici kullanılabilir. Bu, mikrofon ve kulaklığınbağlandığı küçük, “walkman”e benzer bir cihazdır. Buna benzer bir cihazla ağırişiten insanların televizyon izlemeleri mümkün kılınır.
Ses yükselticinin avantajlarından biri de mikrofonun doğrudan konuşan kişiyedoğru yöneltilebilmesidir. Buna karşın işitme cihazı çevredeki tüm sesleri (yanikonuşulandan adımların yerde çıkardığı seslere kadar, kapı zili, radyo, araba ses-leri, merdivendeki sesleri vs.) yükseltir. Kendisi, sohbet için gerekli olan seslerieleyip onlara odaklanamadığından tüm bu sesler demanslı bir insanın kafasınıfazlasıyla karıştırabilir.
•
•
•
•
73Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Ağır İşitme
Ses yükselticiyi denemeniz durumunda ilgili kişinin tepkilerini iyice izleyerekişe yarayıp yaramadığına dikkat edin.
74 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Ağır İşitme
AĞIR İŞİTEN İNSANLARLA KONUŞMAYA YÖNELİK ÖNERİLER
DOĞRUTelevizyon ve radyo seslerini ya da dışarıdan gelen sesleri (pencereyikapatarak) kesin.
DOĞRUİlgilinin yakınında, mümkünse önünde durun veya oturun. Böyleliklekişinin sizi iyi görmesi ve anlamasına yardımcı olursunuz.
DOĞRUHastanın ağız hareketlerinizi ve mimiğinizi iyice takip edebilmesi içinkonuşurken yüzünüzün görülebilir olduğuna dikkat edin.
DOĞRUHastanın uygun gözlüğü takması ve gözlüğün temiz olmasına dikkat edin.
DOĞRUHastanın, dikkatini size odaklamasını bekleyin. Örneğin hafifçe kolunadokunun.
75Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Ağır İşitme
DOĞRUNet konuşun.
DOĞRUHastanın sizi anlayıp anlamadığına dikkat edin. Gerekirse söylediklerinizitekrarlayın.
DOĞRUGerekirse söylediklerinizi başka ifadelerle formüle edin. Örneğin hasta “Adresiniz nasıldı?” sorusunu anlayamayabilir ama “Nerede oturuyorsunuz?”sorusunu (ya da tersi) anlayabilir.
YANLIŞÇok hızlı konuşmak.
YANLIŞBağırmak. Bağırınca sözcükler biçimini değiştirir ve kolay anlaşılamaz.Sesinizi hafifçe yükseltmeniz işe yarayabilir.
YANLIŞAbartılı ağız hareketleri. Çünkü bu dudakların takip edilmesini zorlaştırır.Sözcükler farklı “görünürler”.
YANLIŞKonuşurken ağzınızı kapatmak. Yani konuşurken, örneğin yüzünüzü birgazete veya elinizle kapatmamaya dikkat edin.
Bir tavla atalımmı?
satalımmı?!
Bir havlu
76 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hastanın Yaşadığı Çevre
Özellikle ilgilinin, hastalığı yüzünden yeni bilgileri kavrama veya öğren-mekte zorluk çekmesinden dolayı evde değişiklik yapmak demanslı insanın
kafasını karıştırabilir. (Bkz. 3. Bölüm)
Hastaya bakan yakınları bu sorunu ancak ilk kez hasta eşleri veya anne babalarıile birlikte değişik bir çevreye gittikleri zaman anlarlar. Öyle bir durumda hastabirdenbire yepyeni bir çevreye girer ve bu çevrede kendisine gerekli oryantasyonsağlayabilecek “eski” anı ve deneyimlerden yoksun kalır. Dolayısıyla yatacağıodanın veya tuvaletin nerede olduğunu aklında tutamayabilir.
Demansın ilerlemesiyle birlikte hastanın yaşadığı çevreye ilişkin kafa yormakönem kazanır. Yapılacak değişiklikler en aza indirilmelidir. Ama hastanınyaşadığı çevreyi dikkatli bir biçimde uygun hale getirmekle demanslı insana,kendini daha güvende hissetmesine, aynı zamanda duyularını canlandırmasınada yardımcı olunabilir.
HASTANIN YAŞADIĞI ÇEVREYİ DEĞİŞTİRMEYE İLİŞKİN ÖNERİLERAşağıda, kullanıcıya uygun bir çevre düzeni yaratmak için bazı önerileryapılmaktadır. Verilen tüm öneri ve fikirlerde olduğu gibi şunu vurgulamak iste-rim: Bu önerileri deneyip hastanın tepkilerine göre seçmelisiniz. Çünkü heryöntem her insana iyi gelmeyebilir. Bazı öneriler belki bir kurumda bazıları dahalen kendi evinde yaşayanlara daha uygun olabilir.
İletişimi kolaylaştırmak – Yaşadığı çevre
• Hastanın yaşadığı çevreyi daha az kafa karıştırıcı bir duruma getirmekiçin birkaç öneri: Gereksiz ve karışık eşyaları kaldırın, mobilya ve eşyalarınüzerine içindekileri yazın, ışıklandırmayı uygun hale getirin… • Tümduyuları hafifçe uyaran bir çevre yaratmaya çalışın.
Evde yapılan herdeğişikliği mümkün
olduğu kadar azaindirmek yararlı olur.
Ama hastanın yaşadığıçevreyi dikkatli birbiçimde uygun halegetirmek demanslı
insanın kendini dahagüvende hissetmesine,
aynı zamandaduyularının
canlandırılmasına dayardımcı olabilir.
11
77Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hastanın Yaşadığı Çevre
Demanslı insanın günlük yaşamda ihtiyacı olduğu eşyaları kolayca bula-bilmesi için gereksiz karışıklıkların olmamasına dikkat edin. Örneğin yatakodasındaki komedinin üzerine yalnızca hastanın burada ihtiyacı olduğuşeyleri bırakın. Takıları ve benzeri eşyaları raf ya da çekmecelere yer-leştirebilirsiniz.
Mobilya ve eşyalara açıklamalı yazı iliştirin. Örneğin elbise dolabına, üze-rinde içinde saklanacak olan giysilerin yazıldığı ve resimlerinin bulunduğubir kağıt yapıştırabilirsiniz.
Işıklandırmanın, algılama sorunlarını önleyecek biçimde olmasına dikkatedin. Örneğin gece karanlığında yetersiz ışıklandırılmış bir odanın köşe-lerindeki gölgeler kafa karıştırıcı ya da korkutucu bir etki yapabilir.
•
•
•
Tabak
Çay bardağı ve altlığı
Makarna, Pirinç,
Mercimek
78 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hastanın Yaşadığı Çevre
Hasta tuvalete gittiğinde oryantasyonunu kaybedecek olursa gece boyuncaışığı açık tutmayı deneyin.
Hastanın doğru odayı bulmakta zorluk çekmesi durumunda tüm odakapılarını açık tutun.
Merdiven basamaklarında yapıştırdığınız parlak renkli bir bantla düşmetehlikesini azaltabilirsiniz.
Banyo ve tuvalet kapısında parlak renkleri kullanın. Demanslı bir insanyeni bilgileri kaydetmede sorun yaşarsa da ona sık sık sözlü olarak budeğişiklikleri hatırlatmanız iyi olur. Örneğin: “Banyoya mı gidecektiniz?Kırmızı kapılı olan banyodur.” Böylesi yöntemler denemek her durumdaişe yarar.
Duvara yapıştırdığınız çiçek desenli bir bordür ilgili kişi için -örneğin ban-yoyu bulmada- “yol gösterici” olabilir. Bu işlevi ilgiliye vurgulayarakanlatın: “Çiçekleri takip edin.”
Hastanın yatak odasını bulmakta sorunu varsa, bir fotoğrafını veya adıyazılı bir kağıdı odasının kapısına yapıştırın. Kendine eşlik edip kapıdakifotoğrafını veya ismini göstererek odasını bulmaya yardımcı olun.Demanslı olmasına rağmen bu yeni bilgiyi, yukarıdaki işlemin birkaçkez tekrarlanarak desteklenip güçlendirilmesi durumunda öğrenmesisağlanabilir.
•
•
•
•
•
•
79Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hastanın Yaşadığı Çevre
Eşya ve döşeme için parlak renkleri kullanın ancak desenlerden kaçının.Demanslı insanlar için desenler çok kafa karıştırıcı olabilir. Örneğindemanslı bir insan, küçük bir deseni koltuğun üzerinde gezen bir sineksanabilir. Ayrıca perde ve mobilyada desensiz ve parlak renkli materyal kul-lanmak perde önleri ve mobilya üstlerindeki eşyaların daha kolay ayırtedilmelerine yardımcı olabilir.
Tüm duyuları hafifçe uyaran bir ortam yaratmaya çalışın. Bu ortam hemişitme ve koku duyularını canlandırmalı hem de görme ve dokunmaduyusunu uyarmalıdır. (Bkz. 3. Bölüm)
80 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hastanın Yaşadığı Çevre
Bir sandalye veya yemek masasını, sokak manzarasının, varsa kuşyem-liğinin, hava ve mevsim değişikliklerinin rahatça izlenebileceği bir pen-cerenin yanına yerleştirin.
Evi her mevsime göre değişik dekore edin.
Kendi yüzünü artık tanıyamadığından dolayı ayna, demanslı hastanınkafasını karıştırabilir. Öyle bir durumda hasta, orada “başka” birininkendisini gözetlediğini sanıp kızabilir. Böyle bir şey söz konusu olduğundaaynayı kaldırın ya da üstünü örtün.
•
•
•
81Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Hastanın Yaşadığı Çevre
Gereksiz ses ve gürültüyü azaltın. Demanslı hastalar sese karşı çok hassasolabilir. Seslerin kendisi için çok rahatsız edici olduğunu da söyleyecekdurumda olmayabilir. Belki kendini neden o kadar rahatsız hissettiğinibilemeyebilir.
Evin veya kurumun bir köşesinin eski eşyalarla dekore edilmesi ve bunlarıkarıştırmalarına izin verilmesi bazı çok huzursuz hastalara iyi gelebilir.
•
•
82 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel Olmayan İletişim
• Hastayla aranızdaki sözel olmayan iletişim biçiminin nasıl olduğunu bir düşünün.
Ağır demans vakalarındayaşam kalitesi:Sözel olmayan iletişim
Buraya kadar izlenen ana konulardan biri, sözel olmayan iletişimstratejilerinden yararlanma ve hastanın sözel olmayan biçimde verdiği
işaretleri yorumlayabilme gerekliliğidir. Ağır demans hastalığı bulunan birinsana eşlik ettiğimizde kendi sözel olmayan iletişim yetilerimizin tümünükullanmak mutlaka gereklidir.
Ağır demanslı bir insan bazen, en temel gereksinim ve duygularını aktarmaktabile zorluk çeker. Bakımını üstlenen kişinin, sözel olmayan biçimde verdiğisinyalleri anlamayı öğreneceğini ve kendisinin olabilecek en yüksek düzeydekiyaşam kalitesini elde etmesine yardımcı olacağına güvenebilmelidir.
HASTA SİZE, SÖZEL OLMAYAN BİÇİMDE NEYİ ANLATIR?Hastanın bazı yüz ifadeleri, belli bir ses tonu veya el hareketinin ya da gözişaretinin ne anlama geldiğini bilmektesiniz. (Bkz. 1. Bölüm) Hastayı daha iyianlayabilmek için bu bilgiden hareket edin. Hangi etkilere sevinç, rahatlama,bozulma ya da sinirlenme yoluyla tepki gösterdiğini anlamayı öğrenin.
KENDİNİZ SÖZEL OLMAYAN İLETİŞİM YOLUYLA NELERAKTARIYORSUNUZ?Hastanın bakımını üstlenen kişi de sözel olmayan iletişim yoluyla bilinçsizce netür mesajlar verdiğini öğrenmelidir. (Bkz. 1. Bölüm) Bozulma, sinirlenme,kızgınlık ve hayal kırıklığınızı farkında olmadan yansıttığınızı aklınızdançıkarmayın. Sözel olmayan iletişimde nasıl davrandığınızı saptadıktan sonrasözel olmayan iletişim stratejilerinizi bilinçli olarak kullanabilirsiniz. Böyleceörneğin yüz ifadenizi, göz teması, beden dili ve ses tonunuzu, hastaya ilgigöstermek, dert ve isteğinizi anlatmak veya sakinleştirici bir etki yaratmak içinkullanabilirsiniz.
Hastayla ilgilenmek, dertve isteğinizi anlatmak
veya sakinleştirici bir etkiyaratmak için yüz
ifadesi, göz teması, bedendili ve ses tonu
kullanabilirsiniz. Sözelolmayan iletişim
stratejilerini bilinçli birbiçimde kullanmanın
uygun zamanı özelliklehastaya vücut bakımında
yardımcı olduğunuzzamandır.
12
83Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Sözel Olmayan İletişim
Sözel olmayan iletişim stratejilerini bilinçli bir biçimde kullanmanın uygunzamanı özellikle hastaya vücut bakımında yardımcı olduğunuz zamandır. Sıkçabunların “Bir an önce bitirelim bu işi” diye çok hızlı bir biçimde yapıldığı görül-mektedir. Böylece her gün, hastayla tek başınıza uğraşıp aranızdaki ilişkiyisağlamlaştırmaya yönelik birçok küçük olanak değerlendirilmemiş olur. Hemhasta hem de onun bakımını üstlenen kişi açısından sözel olmayan stratejilerkullanmak çok tatmin edici olabilir. Bu olanakları algılayıp değerlendirmekbakıcının önemli görevlerinden biridir.
Bir sonraki bölümde, tüm ilgililere olabilecek en iyi yaşam kalitesini sağlamakiçin sözel olmayan iletişimin nasıl belgelenebileceğine değineceğiz.
84 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Uyarma ve Etkinlikler
A ğır demanslı birinin belli durumlarda başkalarıyla aktivite veya iletişimegeçme sorunu olabilir. Muhtemelen bahçede gezinmek ya da en sevdiği
içeceği içmek gibi kendi kendine küçük sevinç kaynaklarını yaratacak durumdaolmaz. Ayrıca fazla dolu olması nedeniyle korktuğu bir küvet ya da sürekli popmüziği çalınması gibi kendini rahatsız eden pozisyon, durum veya eşyalardankaçınamayabilir.
Ağır demans vakalarında ilgilinin yaşam kalitesi, önemli ölçüde kendine eşlikeden ve bakımı üstlenen kişiye bağlıdır. Bakıcı hastanın -doğallıkla her insandabulunan- kişisel arzularını anlamaya çalışmazsa hastanın esenlik durumuna cid-di olarak zarar verebilir.
Demanslı bir insan, hastalığın el verdiği ölçüde tatmin edici ve aktif bir yaşamsürdürme hakkına sahiptir. Bundan dolayı ona, hem nitelik hem de nicelikaçısından kişiliğine uygun düşen uyarmalar sunmak gerekir.
Ağır demans vakalarındayaşam kalitesi:Uyarma ve etkinlikler
• Uyarma ve etkinliklerde uygun ölçüyü bilmek önemlidir: Azı apati ve içekapanmaya yol açabilir fazlasıysa korku ve paniği tetikleyebilir • Günlüketkinlikler sırasında basit uyarma • Bir CLIPPER’in kullanımı
Demanslı bir insan çoğuzaman, kendi
kendine küçük sevinçkaynaklarını yaratacak
durumda olmaz. Ayrıcafazla dolu olması
nedeniyle korktuğu birküvet ya da sürekli popmüziği çalınması gibi
kendini rahatsız eden pozisyon, durum
veya eşyalardankaçınamayabilir
13
85Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Uyarma ve Etkinlikler
UYARMA VE AKTİVİTELERİN İLGİLİ KİŞİYE UYGUN OLMASININÖNEMİUygun uyarma konusundaki noksanlık demanslı hastanın genel sağlık ve zihin-sel durumunu kötüleştirip apati ve içe kapanmasına yol açabilir. Kendi kendineuyarıcı eylemleri gerçekleştiremeyen demanslı bir insan için bu durum tekkişilik hücrede kalmaya benzetilebilir.
Yetersiz ya da uygun olmayan uyarım
Öte yandan fazla veya uygun olmayan uyarım korku ve paniğe yol açabilir.
Fazla ya da uygun olmayan uyarım
Bazı hastaların, sadece televizyon izledikleri veya koltukta oturup çevrelerini sey-redebildiklerinde memnun olabildiğini de göz ardı etmeyin. Bazı insanlar bunu,olup bitene aktif olarak katılmaya tercih eder. Bakıcılar için, hastanın herhangibir durumda, etrafı seyretmek, televizyon izlemek ya da aktif olarak katılmak gibişeylerden hangisini en çok istediğini anlamak zor bir görev olmaktadır.
86 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Uyarma ve Etkinlikler
UYARIMIN UYGUN OLUP OLMADIĞINI NASIL ANLAYABİLİRİM?Bakıcı, hastanın sözel olmayan mesajlarını yorumlama yetisini geliştirmekzorundadır. (Bkz. 12. Bölüm) Bir insanın mimiği, beden dili, göz teması ve sestonu algılanıp izlendiğinde nelerden hoşlanıp hoşlanmadığını anlamak müm-kün olmaktadır.
Haliyle hastanın geçmişte neyi yapmaktan hoşlanıp hoşlanmadığını düşün-meniz gerekir. Öte yandan hastanın bu ilgileri değişmiş olabilir. Dolayısıylatüm aktiviteler daima o özel durumdaki kişisel gereksinimlere uyarlanmalıdır.
Uygun bir uyarma için insanın elini tutmak gibi basit bir uygulama yeterliolabilmektedir. Sakinleştirici bir ses tonu ya da sevimli bir gülümseme güncelaktivitelere rahatlıkla eklenebilir. (Bkz. 12. Bölüm)
Hastanın hoşlanıp hoşlanmadığı konusundaki izlenimlerinizi belgelemeyiyararlı bulabilirsiniz. İngiltere’de buna ilişkin „Cardiff Lifestyle Improve-ment Profile for People in Extended Residential Care“ (CLIPPER) (CardiffUzun Süreli Bakımdaki İnsanlar için Yaşam Kalitesini Geliştirme Profili)olarak adlandırılan araç geliştirilmiştir. CLIPPER’in amacı, bakıcılarahastanın yaşam kalitesinin korunabilmesi için yardım sunmaktır. CLIPPER,özellikle uzun süreli bakım için geliştirilmiştir ancak evdeki bakımda da yararsağlayabilmektedir.
CLIPPER formunun, kopyalamaya uygun bir nüshası ektedir.
CLIPPER formu 41 çeşit günlük aktivite içermektedir. CLIPPER formunudoldurmak için bakıcılar, söz konusu 41 aktivitenin hangilerinin uygulandığı,ne kadar sıkça uygulandığı ve ilgili kişinin tepkisinin ne olduğunu izler. Bunotlar doğrultusunda olabilecek en yüksek düzeydeki yaşam kalitesine yönelikkişisel bir bakım planı tasarımı hazırlanacak. 14. Bölümde CLIPPER konusunadaha ayrıntılı değineceğiz. Aşağıda adı geçen 41 aktivite gösterilmektedir. Heraktiviteye ilişkin belli durumlarda hangi uygulama veya değişikliklerin önemliolabileceğine yönelik sorular bulunmaktadır. Aktivite listesine baktığınızda birinsanın, yaşam kalitesini korumak veya iyileştirmek konusunda başkalarına nedenli bağımlı olabileceğini anlayacaksınız.
Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Uyarma ve Etkinlikler
87
(Küvette) banyo yapmakSu fazla sıcak mıdır?Su fazla derin midir?Hastanın küvetteki oturma pozisyonu daha dik miolmalıdır?Küvette banyo yapmak yerine duş almak mı?Banyo şampuanı kullanılmalı mı / kullanılabilir mi?Banyo şampuanı kullanmamak daha mı iyi olur?Haftanın birkaç günü fazladan banyo yapmak mı?Haftada daha seyrek banyo yapmak mı?Sabahleyin mi banyo yapmak?Akşamleyin mi banyo yapmak?Banyo yaparken yardım eden bakıcıyı değiştirmek mi?(Örneğin yaşı, cinsiyeti, kültürü, dini itibariyle.)Küvette masaj fıskiyesi kullanmak mı?Küvete girmeye yarayan lifter kullanmak mı?
Duş almakDuş almak yerine küvette banyo yapmak mı?Küvette banyo yapmak yerine duş almak mı?Duş sandalyesi yardımcı olur mu?Suyun basıncını değiştirmek mi?Duş başlığının yüksekliğini değiştirmek mi?
Saç yıkamada yardımSaçı, duş alırken ya da küvette banyo yaparken değilde bir leğende mi yıkamak?Otururken başı geriye doğru yaslamaya el verişli özelbir leğen mi kullanmak?Daha yumuşak şampuan mı kullanmak?Berberden randevu almak mı?
Saçı tarayıp fırçalamakta yardım Daha yumuşak bir fırça kullanmak mı?Hastanın olup bitenini izleyebilmesi için bir aynakullanmak mı?Artık ayna kullanmamak mı?Daha az tarayıp fırçalamayı gerektiren bir saç modeliuygulamak mı?Saçı daha uzun süre tarayıp fırçalamak mı?
•••
••••••••
••
•••••
•
•
••
••
••
•
DOKUNMA VE HAREKET
88 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Uyarma ve Etkinlikler
Saç kestirmekte yardımDaha az kestirmeyi gerektiren bir saç modeliuygulamak mı?Saç modeli seçmede hastanın fikrini almak mı?(Örneğin fotoğraf aracılığıyla)
Ağız bakımında yardımDaha yumuşak bir diş fırçası kullanmak mı?Diş macunu markasını değiştirmek mi? (Örneğin tadı başka olan) Elektrikli diş fırçası kullanmak mı?
Tırnak bakımında yardımTırnak bakımını tedavi edici bir aktiviteyedönüştürmek mi?Tırnakları törpülemek yerine kesmek mi?Tırnakları kesmek yerine törpülemek mi?Oje kullanmak mı?Oje rengini değiştirmek mi?Artık oje kullanmamak mı?
Birinin yanında oturup elini tutmakAile fertlerini bu konuda motive etmek mi?Ayrı bir odada mı? (Bakım kurumlarında yaşayanlariçin önemli)Artık elini tutmamak mı daha iyi olur?
Birini kucaklamakHasta kucaklanmaktan hoşlanıyor mu?Yeterince sıkça kucaklanır mı?Ziyaretçileri hastayı kucaklamaktan çekinmemelerikonusunda cesaretlendirmek mi?Ziyaretçilerin kullanımına özel oda sunmak mı?
Masaj yaptırmak (el, boyun, ayak, omuz, beden)Masajda el kremi kullanmak mı?Elektronik masaj yapmak mı?Sallanan sandalye bulundurmak mı?
Değişik nesnelere, yüzeylere ve kumaşlaradokunup hissetmekTespih, el jimnastiği topu gibi yardımcı araçkullanmak mı? Değişik nesne ve kumaşları içeren bir “dokunmakutusu” hazırlamak mı?
•
•
••
•
•
•••••
••
•
•••
•
•••
•
•
89Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Uyarma ve Etkinlikler
Müzik dinlemekHastanın en sevdiği albümleriedinmek mi?Hasta için özel anlama sahipmüziklerden oluşan CDhazırlamak mı?Sakinleştirici müzik çalmak mı?(Örneğin huzur verici ney havaları içeren bir kayıt.)Yatma zamanında müzik çalmak mı?Banyo yaparken müzik çalmak mı?Bazı müzikleri artık çalmamak mı?Kişiye özel “walkman” sunmak mı?
Sakinleştirici müzik dinlemekHastanın odasına, esintide sallanan bir şey asmak mı?Doğadaki bazı seslerin kayıtlarını dinletmek mi?(Deniz uğultusu, balina şarkıları gibi)
Çiçek ve bitkileri seyretmekHastanın odasında en sevdiği bitkilerinsaklanması mı?Çiçeklerin bakımına yardım etmek mi?Hastaya, özel odasına çiçek seçmesi için düzenli aralıklarlaçiçekçiye gitmek mi?
Kendine özgü eşyalarla oyalanmak mı? (Bez bebek, poster, takılar ve fotoğraflara bakmak gibi)Eskiden kalma veya “uygun” olan yeni bez bebekbulundurmak mı?Hastanın odasına fotoğraf kolajları veya posterler asmak mı?Takıları ortaya çıkarmak mı?
Özel nesnelere bakmak Esintide sallanan nesnelerRenkli kum saatleriOyuncaklar
Şeker, çikolata vs. yemek mi?En sevdiği tatlıları seçmesi için tatlıcıya götürmek mi?(Özel diyetlere dikkat edilmeli)
•
•
•
••••
•
•
•
••
•
•
•
•••
•
GÖRMEK VE İŞİTMEK
TAT VE KOKU ALMAK
90 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Uyarma ve Etkinlikler
Özel içecekler (Örneğin likör, su, bira)Hastanın alkol almasına engel yoksa ailesinden bir şişelikör getirmesini rica etmek mi?Aile ve arkadaşlarını hastayla birlikte bir içki içmelerikonusunda cesaretlendirmek mi? (Alkol almasınaengel yoksa)
Özel kokular (Kolonya, parfüm, tıraş losyonu gibi)En sevdiği parfümü/tıraş losyonunu kullanmak mi?Hasta parfümünü/tıraş losyonunu kendi seçebilir mi?Hastaların parfüm seçmeleri için parfüm numuneleribulundurmak mı?Püskürgeç kullanmak mı?Kolonya?
Konuşacak birinin bulunmasıBir sohbetin odak noktasını oluşturmak üzere birhatıra albümü kullanmak mı? (Bkz. 5. Bölüm)“Bu, senin hayatındır” hikayesinin CD veya videokaydını hazırlamak mı?Hasta veya ailesini öyle bir kaydın hazırlanmasındadesteklemek mi?Hasta için bir “mektup”un ses kaydı olarakhazırlanması konusunda aile ve arkadaşlarınıcesaretlendirmek mi? Böylesi bir “mektup” aile ferdinin halen hatırladığıanıları içerebilir.Hastayı, çevresindeki diğer insanlarla birarayagelmeye yönelik cesaretlendirmek mi?Hastanın halen hatırladığı kişisel veya duygusalöneme sahip konuları bir sohbet için kullanmak mı?
Ziyaretçilerin gelmesiGönüllü ziyaretçilerDeğişik kişileri ziyarete gelmeleri konusundacesaretlendirmek mi?Ziyaretçilere somut bir görev vermek mi? (Belliaktivitelerin düzenlenmesine yardım etmek gibi.)
Hayvanları izleyip okşamakEv hayvanlarını getirmek konusunda aileyicesaretlendirmek mi?Köpekleri okşamak mı?Gerçek bir hayvanınkine benzeyen tüyleri olan oyuncakhayvancık almak mı? (Yumuşak kedi ya da sert köpektüyü olan ve hastanın bildiği hayvanlar gibi)
•
•
•••
••
•
•
•
•
•
•
••
•
•
••
İNSANLAR VE HAYVANLAR
91Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Uyarma ve Etkinlikler
Televizyon izlemekOdada özel televizyon bulundurmak mı?Kullanımı kolay uzaktan kumanda vermek mı?TV dergisindeki önemli olan programları işaretlemek mi?Özel ilgilere hitap eden videolar bulundurmak mı?(Memleketi, hayvanlar, spor gibi konulara ilişkin.) Sözel olmayan ya da (müzik, manzara, hayvanlarve at yarışı gibi konulara ilişkin) fazlaca belleği veyamantıklı düşünmeyi gerektirmeyen video filmleribulundurmak mı? (Bkz. 8. Bölüm)
Şarkı söylemekEşlik edilebilen şarkı kayıtlarını bulundurmak mı?Büyük puntolarla yazılan şarkı sözlerini bulundurmak mı?Şarkı grubu oluşturmak mı?
Giyim seçmekHem seçme konusunda cesaretlendirmek hem deseçimi kolaylaştırmak mı? (Örneğin birçok takımyerine daha az seçenek sunun.)
Kendi ve aile ya da arkadaşlarının olduğufotoğraflara bakmakHatıra albümü kullanmak mı? (Bkz. 5. Bölüm)Kişinin odasına okunaklı açıklamaları olan fotoğraflarasmak mı?Aile fertleri ya da arkadaşları gösteren ve isimleriyazılan özel çerçeveli fotoğraflar asmak veyayerleştirmek mi? (“Kızım Melek” gibi)
Araba, kedi, memleketi gibi özel ilgi alanındakikitaplara göz atmak mı? İlgiye göre kitap seçenekleri bulundurmak mı?
Kitap, dergi ve gazete okumak ya da karıştırmak mıGünlük ya da haftalık dergi ve gazeteye aboneettirmek mi?Gazete okuyup karıştırmakta yardım etmek veiçerikleri hakkında bir sohbet başlatmak
•••
•
•
••
•
•
••
•
•
•
•
AKİTİVİTELER – TEK BAŞINA YA DA TOPLU OLARAK
92 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Uyarma ve Etkinlikler
Kolay yapboz oyunları yapmakYetişkinlere hitap eden yapboz oyunları bulundurmakmı? (Yalnızca 10 parçadan oluşan hatırlama yapbozoyunları gibi.)
Basit el işleri yapmak (işleme, örgü örme,yontma gibi.)Baskı? Zımpara işleri mi?Örtü için küçük örnekler örmek mi?Halı dokumak mı?Tespih düzmek mi?
Toz almak, yatak örtmek gibi basit ev işlerineyardım etmekDüzenli aralıklarla çatal kaşık çekmecesinidüzeltmek mi?Yemek masasını hazırlamak mı?
Bir (müzikli) jimnastik grubuna katılmak Grup etkinliği bittikten sonra da egzersizleriuygulamayı sürdürmek mi? (Örneğin CD aracılığıyla) Aileye, gruba katılmak isteyip istemediklerini sormak mı?
Bir araya gelmek (Örneğin tartışma, bahçe işleri,yemek yapma, geçmişe ilişkin sohbet gruplarıgibi toplantılar.)Hastayı ilgisine hitap eden bir gruba katılmakonusunda cesaretlendirmek mi?Küçük bir grupla başlamak mı?
Grup oyunları veya spor (bowling, bilardo vs.)Hastayı bir gruba katılmak konusundacesaretlendirmek mi?Küçük bir grupla başlamak mı?Dart oynamak mı?Çember atmak mı?
Grup ve satranç dama türü oyunlarTavla, satranç?Domino?
TOPLU AKTİVİTELER
•
•••••
•
•
•
•
•
•
•
•••
••
93Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Uyarma ve Etkinlikler
Dini toplantıya katılmak veya başkalarıylaibadet etmekBir din görevlisinin ziyarete gelmesini sağlamak mı?Başkalarıyla ibadet etmek mi?Yakındaki bir camiyi ziyaret etmek mi?Kuran okumak mı?
Dışarı çıkmak, yürüyüş yapmak ya da tekerlekli sandalyeyle dolaştırılmakHastanın koluna girip eşlik etmek mi?
Güzel havalarda dışarıda oturmakHastayla birlikte dışarıda oturmak mı?Güneş şapkası almak mı?Güneş gözlüğü almak mı?Güneş şemsiyesi almak mı?
Araba veya otobüs gezisi yapmakHastanın ailesi veya arkadaşlarını kendisini bir geziyegötürmek konusunda cesaretlendirmek mi?Hastayı diğer hastalarla birlikte bir geziyegötürmek mi?
Aile ve arkadaşları evlerinde ziyaret etmekHastanın ailesi veya arkadaşlarını kendisini evlerinegötürmek konusunda cesaretlendirmek mi?
Umumi yerlere gitmek (Tiyatro, mağaza, park,müze gibi)Düzenli aralıklarda dışarı çıkmayı planlamak mı?Hastanın ailesi veya arkadaşlarını bu tür aktivitelerekatmak mı?
Burada sıralanan aktivitelerden bazıları size fazlasıylabasit gelebilir. Ancak çok basit şeyler bile demanslı birhastayı çok zorlayabilir. Bazı hastalara belki de çiçek,bulut, gökyüzü, uçak gibi insanın çoğu zaman farkındabile olmadığı sıradan şeyler oldukça ilginç gelebilir.
Demanslı bir insanın dünyasına dalıp hayatının bu türşeylerle nasıl değişip güzelleşeceğini düşünmek çokyararlı olabilir.
AKTİVİTELER - DIŞARIDA
AKTİVİTELER – GEZİLER, ZİYARETLER VB.
••••
•
••••
•
•
•
••
94 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kişiye özgü hayat profili
Bölümde, ağır demanslı insana hayat kalitesini koruma ya da iyileştirmekonusunda yardım etmenin ne kadar önemli olduğu gösterilmiştir.
Belli bir form aracılığıyla kişiye özgü bir hayat profili oluşturarak bakıcılaradestek verilebilir.
CLIPPER („Cardiff Lifestyle Improvement Profile for People in ExtendedResidential Care“/”Cardiff Uzun Süreli Bakımdaki İnsanlar için YaşamKalitesini Geliştirme Profili”) olarak adlandırılan araçla bakıcı, hastanınhoşlanıp hoşlanmadığı şeyler konusunda kişiye özgü bir profil hazırlayabilir.Böylelikle hastanın hayatında gerçek bir değişimin nasıl sağlanabileceğineyoğunlaşmasında bakıcıya yardımcı olunur.
CLIPPER, 41 güncel aktivite konusunda hastanın kendini nasıl hissettiğinimercek altına almaktadır. Sözü edilen 41 aktivite sekiz ayrı kategoriyeayrılmaktadır: DOKUNMAK ve HAREKET ETMEK, GÖRMEK veİŞİTMEK, TAT ve KOKU ALMAK, İNSANLAR ve HAYVANLAR,AKTİVETELER – tek başına ya da toplu olarak, AKTİVETELER – grupolarak, AKTİVETELER – dışarıda, AKTİVETELER – gezi, ziyaret vb.Aktivitelerin bazıları hastanın bizzat eylemini gerektirmemekte, bazıları ise aktifolarak katılımını teşvik edici olmaktadır.
CLIPPER formunun kopyalanmaya uygun bir örneği ilişikte bulunmaktadır.
CLIPPER’İN KULLANIMI
1. Basamak – CLIPPER SORU FORMU (Bkz. Şekil 1)Bakıcı, 41 aktivitenin hangilerinin gerçekleştiğini ve hastanın kendini nasılhissettiğini not eder. Örneğin, “Hasta şu anda banyo mu yapıyor?” sorusunailişkin bakıcı, şu cevapları işaretlemelidir: EVET, hoşuna gidiyor; EVET, amahoşuna gitmiyor; EVET, ancak hoşuna gidip gitmediğini anlayamıyorum;HAYIR, hiçbir zaman gerçekleşmez.
Ağır demans vakalarında yaşam kalitesi: Kişiye özgü bir hayat profilinin geliştirilmesine ilişkin bir örnek
• Demanslı bir insanın hoşlanıp hoşlanmadığına ilişkin kişiye özgü bir hayatprofilinin oluşturulmasında CLIPPER’in kullanımı. • Soru ve çalışmaformlarının kullanımı, bakım planlaması ve denetimi
13.
14
95Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kişiye özgü hayat profili
Her aktiviteye ilişkin hastanın kendini nasıl hissettiği konusundaki düşüncenizi belirtin. Gerekirse diğermeslektaşınız, hastanın ailesi ve arkadaşlarının fikirlerini de alın.
Sorular, bir aktivitede hastanın kendini geçmişte değil de şu anda nasıl hissettiğine yönelikcevaplandırılmalıdır.
Hasta duş alır mı?
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
Hasta banyo yapar mı?
Hastanın saçını kimse yıkar mı?
Hastanın saçını kimse tarar mı?
Hastanın ağız bakımına kimse yardım eder mi?
Hastanın saçını kimse keser mi?
1. Basamak: CLIPPER SORU FORMUHastanın ismi:
Dolduran:
Tarih:
1
Hastanın tırnak bakımına kimse yardım eder mi?
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
Bakıcı, soruları doğru cevaplayabilmek için hastanın hem sözel hem de sözelolmayan tepkilerini yorumlayabilmelidir. (Bkz. 12. Bölüm) Diğer işarkadaşlarının, hastanın ailesi ve arkadaşlarının da düşüncelerini alması iyiolabilir. Sorular cevaplandıktan sonra, hasta banyo yaptığında kendini iyihissedip hissetmediği konusunda bir izlenim ortaya çıkmış olmalıdır.
Şekil 1: CLIPPER SORU FORMU (1. Sayfa)
96 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kişiye özgü hayat profili
CLIPPER’İN KULLANIMI
2. Basamak - CLIPPER ÇALIŞMA FORMU (Bkz. Şekil 2)Bakıcı 41 aktiviteye ilişkin soruları cevapladıktan sonra tüm cevapları çalışmaformuna aktarır.
Çalışma formunun ilk sütununa hastanın hoşlandığı aktiviteler kaydedilir.İkinci sütun, hastanın pek hoşlanmadığı aktiviteleri gösterir. Üçüncü sütunda,hastanın bundan hoşlanıp hoşlanmadığı konusunda bakıcının emin olamadığıaktiviteler yazılır. Dördüncü sütuna ise hiçbir zaman gerçekleşmeyen aktivitelerkaydedilir.
Çalışma formu doldurulduktan sonra hastanın güncel yaşantısına ilişkin genelbir bakış ya da profil ortaya çıkmış olur.
Bakıcı bu profil aracılığıyla belirli aktiviteleri değiştirerek hastanın hayatınarahatlık ya da güzellik kazandırma olanakları bulabilir. Hastanın bakımıylailgisi olan başka bakıcı veya hastanın aile ve arkadaşlarının düşünceleri desorulmalıdır. Herhangi bir şey değiştirmeye yönelik öneriler de çalışma formunaişlenir.
97Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kişiye özgü hayat profili
Özel içecekler (örneğin rakı, su, bira)
Masaj yaptırmak (el, boyun, ayak,omuz, beden)
CLIPPER ÇALIŞMA FORMU
DOKUNMAK VE HAREKET ETMEK
Banyo yapmak
Duş almak
Saç yıkamasına yardım
Saç kesilmesine yardım
Ağız bakımına yardım
Kucaklamak
GÖRMEK VE İŞİTMEK
Müzik dinlemek
Çiçek ve bitkileri seyretmek
TAT VE KOKU ALMAK
Şeker, çikolata vs. yemek
İNSAN VE HAYVAN
Konuşacak birinin bulunması
Ziyaretçi gelmesi
Hayvanları seyretmek ve okşamak
Televizyon izlemek
Şarkı söylemek
Giysi seçmek
Yapboz oyunlarıyla uğraşmak
AKTİVİTELER - GRUP HALİNDE
Grup ve tavla, satranç gibi oyunlar
AKTİVİTELER – DIŞARIDA
Yanında oturup elini tutmak
Tırnak bakımına yardım
Saçın taranıp fırçalanmasınayardım
Bu aktivitelerin bazılarıdaha cazip hale
getirilebilir veya daha sıkçauygulanabilir mi?
Hastanın hoşlandığıdiğer aktiviteler
Hastanın hoşlanmadığı diğer aktiviteler
Hastanın hoşlanmadığı diğer aktiviteler
Burada önerilen değişiklikler CLIPPER planına (3. basamak) aktarılmalıdır.
Hastanın hoşlandığı diğer aktiviteler
Hastanın hoşlanıp hoşlanmadığıanlaşılamayan aktiviteler
Bu aktivitelerdeğiştirilebilir veya daha
seyrek ya da sıkçauygulanabilir mi?
Bu aktiviteler düzeltilip hastanın kendini
iyi hissetmesi sağlanabilir mi?
Bu aktivitelerin bazıları denenmeli
midir?
Değişik nesne, yüzey vekumaşlara dokunmak
Sakinleştirici (doğa sesleri gibi) sesler dinlemek
Özel nesnelere (bez bebek, poster, takı, fotoğraf ) bakmakÖzel nesneleri (örneğin esintide sallanan şeyleri) seyretmek
Özel kokular (örneğin tütsü,parfüm, tıraş losyonu)
AKTİVİTELER – Tek başına ya da toplu olarak
Kendi ya da arkadaş ve ailesininfotoğraflarına bakmakAraba, kedi, memleketi gibi özelilgi alanındaki kitaplara göz atmakKitap, dergi ve gazete karıştırmak
Toz almak, yatak düzeltmek gibibasit ev işlerine yardım etmek
Grup oyunları veya spor (bowling,bilardo vs.) yapmak
Bir (müzikli) jimnastik grubuna katılmak
AKTİVİTELER – GEZILER,ZIYARETLER VS.
Bahçe işleri, geçmişe ilişkin sohbetgrupları gibi toplantılar
Nakış işlemek, örgü örmek, yontmagibi basit el işleriyle uğraşmak
Dini toplantılara katılmak veyabaşkalarıyla ibadet etmek
Dışarı çıkmak, yürüyüş yapmak yada tekerlekli sandalyeyle dolaştırılmak
Güzel havalarda dışarıda oturmak
Araba veya otobüs gezisinekatılmakAile veya arkadaşlarını evlerindeziyaret etmekUmumi yerlere gitmek (Tiyatro,mağaza, park, müze gibi)
Hiçbir zaman gerçekleşmeyen aktiviteler
AKTİVİTE
Şekil 2: 2. Basamak - CLIPPER ÇALIŞMA FORMU. CLIPPER SORU FORMU’ndaki bilgiler çalışmaformuna aktarılır. Hastanın hayat kalitesini iyileştirebilecek öneriler de oraya işlenir.
98 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kişiye özgü hayat profili
CLIPPER’İN KULLANIMI
3. Basamak – CLIPPER PLANI (Bkz. Şekil 3)CLIPPER programının 3. basamağı, gerçekleştirilmesi istenen değişikliklerinbir CLIPPER planına aktarılmasını içermektedir. Ayrıca, bu değişiklikler vesonuçlarının değerlendirileceği tarih belirlenir. Hastanın bakıcıları ve ailesibelirlenen tarihe dek önerilen değişikliklerin mümkün olduğu kadar fazlasınıdenemelidir. Değerlendirme en geç üç ay içinde yapılmalıdır.
Şekil 3, Bay H.’nin yaşantısına ilişkin CLIPPER planına kaydedilen değişiklikönerilerini göstermektedir. Bay H. için özellikle bu önerilerin seçilmesininnedenleri aşağıda açıklanmaktadır:
CLIPPER aracılığıyla bakıcı, Bay H.’nin çiçek ve bitkileri sevdiğini öğrenir.Plan şöyle görünmektedir:
Her gün Bay H.’ye bitkilerini kontrol etmesine yardım etmekBay H.’ye bitkilerin düzenli bakımına yardım etmekİki haftada bir Bay H. ile birlikte giderek yeni çiçek/bitki seçmek ve satın almak
CLIPPER aracılığıyla Bay H.’nin ayrıca, banyo yapmayı sevmediği anlaşıl-mıştır. Eşiyle yapılan bir konuşmada, kendisinin muhtemelen utandığı ortayaçıkmıştır. Şöyle bir plan hazırlanmıştır:
Bayan H.’ye haftada bir veya iki kez eşinin banyo yapmasına yardım edipedemeyeceğini sormak
Bu çözüm aynı zamanda, hastanın bakımını kısa bir zaman önce devredeneşine de yardımcı olacaktır.
Bay H. müziğe tepki vermiyormuş gibi görünmektedir. Ancak bazı bakıcılaronun eskiden oldukça faal bir müzisyen olduğunu hatırlıyorlardı. Şöyle bir planyapıldı:
Ne tür müzikten hoşlandığı ailesinden öğrenmekAileden, plak, CD veya kaset getirilmesini istemekBay H.’yi “walkman” kullanmaya yönelik cesaretlendirmek
Bay H. asla kendisi, ailesi veya arkadaşlarının olduğu fotoğraflara bakmazdı veyanında fotoğraf taşımazdı. Plan şöyleydi:
Bay H.’nin kendi hatıra albümünü hazırlamasına yardım etmekBay H. ile birlikte haftada birkaç kez bu albümü karıştırmakBayan H.’den odada asılabilecek fotoğraflar getirmesini rica etmek
Bay H.’nin şeker hastalığı olduğundan hiç tatlı yiyememektedir. Ancak eşi,eskiden tatlı yemeyi çok sevdiğini söyledi. Şöyle bir plan yapıldı:
Diyetisyenden, günde bir kez tatlı bir şey yemesinin uygun olup olama-yacağını öğrenmek. Uygunsa eşinden getirmesini istemek
Bu yine eşine de bir tür destek sağlardı.
•••
•••
•••
•
•
99Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kişiye özgü hayat profili
AKTİVİTE
ÇİÇEK VE BİTKİBAKMAK (HASTA ONDANHOŞLANIR)
BANYO YAPMAK(HASTA HOŞLANMAZ)
UTANIR MI?
MÜZİKDİNLEMEK(HASTANIN HOŞLANIPHOŞLANMADIĞIANLAŞILAMAMAKTADI)
FOTOĞRAFLARABAKMAK (HİÇBİR ZAMANGERÇEKLEŞMEZ)
TATLI YEMEK(HİÇBİR ZAMANGERÇEKLEŞMEZ)
3. Basamak: PLANTarih:
İstenen değişiklikler
(a) Her gün Bay H.’ye çiçeklerini kontrol etmesine yardımetmek
(b) Bay H.’ye çiçeklerin düzenli bakımına yardım etmek
(c) İki haftada bir Bay H. ile birlikte gidip yeni çiçek vearaç-gereç satın almak
(a) Bayan H.’ye haftada bir veya iki kez eşinin banyoyamasına yardım edip edemeyeceğini sormak
(a) Aile fertlerine, Bay H.’nin eskiden ne tür müziktenhoşlandığını sormak
(b) Aile fertlerine, plak, CD veya kaset getirip getiremeye-ceklerini sormak
(c) Bay H.’yi walkman kullanmaya yönelikcesaretlendirmek
(a) Bay H.’ye hatıra albümünü hazırlamasına yardımcıolmak
(b) Haftada birkaç kez Bay H. ile birlikte bu albüme gözatmak
(c) Fotoğraf asmak veya yerleştirmek
(a) Diyetisyenden, günde bir kez tatlı bir şey yemesininuygun olup olamayacağını öğrenmek
(b) Uygunsa eşinden getirmesini istemek
3. Basamak – CLIPPER PLANI. Bay H.’nin yaşantısına ilişkin yapılmasıdüşünülen değişiklik önerileri plana kaydedilir. Planın değerlendirilmesininyapılacağı gün belirlenir.
100 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kişiye özgü hayat profili
CLIPPER’İN KULLANIMI
4. Basamak – CLIPPER DEĞERLENDİRİLMESİ (Bkz. Şekil 4)CLIPPER programının 4. basamağı bir değerlendirmeden oluşmaktadır. Değer-lendirmede, önerilen ve uygulanan değişikliklerin hastanın yaşam kalitesi açı-sından gerçekten bir iyileştirme sağlayıp sağlamadığına dikkat edilir.
Her aktiviteye ilişkin bakıcı ve diğer ilgililer şu sorulara cevap verir:
Bu aktiviteye ilişkin önerilen değişiklikler uygulandı mı?
EVET, HAYIR
Bu aktiviteye ilişkin değişiklikler belirlenen bir tarihte hayat kalitesi açısındaniyileşme sağlamış mıdır?
EVET, HAYIR, Bilmiyorum, Denenmedi
Genel açıdan: Söz konusu aktiviteye ilişkin yapılan değişiklikler, belirlenentarihte hayat kalitesini iyileştirdi mi?
EVET, HAYIR, Bilmiyorum, Denenmedi
Bu soruları cevaplayabilmek için bakımı üstlenenlerin, yapılan değişikliklere -sözel ya da sözel olmayan biçimde- hastanın nasıl tepki gösterdiğini izlemişolmaları gerekmektedir. Ayrıca yapılan değişiklikler sonucu hastanın bütünbunlardan hoşnut olup olmadığı göz önünde bulundurulmalıdır.
Bu işlemler baştan tekrarlanabilir.
101Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kişiye özgü hayat profili
AKTİVİTE
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
EVET HAYIR
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
HAYIR
Denen-medi
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
EVET
Bilmi-yorum
3. Basamak: PLANTarih:
İstenen değişiklikler
4. Basamak: DEĞERLENDİRMESİTarih:
Değerlendirme için planlanan tarih:
Denendi mi?
Yapılandeğişiklikler,
belirlenen tarihtehayat kalitesiniiyileştirdi mi?
Yapılandeğişiklikler genel
olarak şu ankihayat kalitesiniiyileştirmekte
midir?
Yeni bir plan için değişiklikler
ÇİÇEK VE BİTKİ BAKMAK (HASTA ONDANHOŞLANIR)
BANYO YAPMAK(HASTA HOŞLANMAZ)
UTANIR MI?
MÜZİKDİNLEMEK(HASTANIN HOŞLANIPHOŞLANMADIĞIANLAŞILAMAMAKTADIR)
FOTOĞRAFLARABAKMAK (HİÇBİR ZAMANGERÇEKLEŞMEZ)
TATLI YEMEK(HİÇBİR ZAMANGERÇEKLEŞMEZ)
Şekil 4: 4. Basamak: CLIPPER DEĞERLENDİRİLMESİ. En geç üç ay içinde CLIPPER planının,önerilen değişikliklerden hangilerinin uygulandığı ve hastanın hayat kalitesi açısından ne gibi birsonuç getirdiği konularında değerlendirmesi yapılır.
102 Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Demans Hizmetleri Girişimi
Kişiye özgü hayat profili
CLIPPER’in yepyeni bir şey sunmak gibi iddiası bulunmamaktadır. Yalnızcabakıcılara yardım etmek istemektedir. CLIPPER’in amacı bakıcıları her birhastaya ilişkin neler olup bittiğini düşünmeye teşvik etmektir. Bununla,hastanın hayat kalitesini korumak veya iyileştirmek için olabilecek tümdeğişikliklerin kaydedilip denenmesi istenmektedir.
SON BİRKAÇ DÜŞÜNCE…
Demanslı bir insana eşlik edip bakımını üstlenmek, onunla, ailesi ve diğerbakıcılarla birlikte hastanın hayat kalitesini mümkün olduğu kadar yüksekdüzeyde tutmaya yönelik ortak bir uğraşın içinde bulunmak anlamınagelmektedir. Demans hastalığı süresince edinilen deneyimler her insan içinfarklıdır. Bu kitapta bulunan düşünce ve önerilerin tümü herkese uymayabilir.Farklı düşünceler farklı insanlar için değişik dönemlerde yardımcı olabilir. Bazende bir demanslının ihtiyaç hissettiği tek şey, yanında birinin “bulunması”dır.Yapıcı bir biçimde düşünerek, yeniliklere açık olup dünyaya demanslı bir insanıngözüyle bakarak gerçekleşebilecek en iyi bakım ve eşlik mümkün olur. Bu görevoldukça zor ancak aynı zamanda zahmete değer bir yolculuk anlamına gelir.
İsim
tari
hind
e
’de/‘
da d
oğdu
m.
Anne
bab
amın
isim
leri
(Var
sa b
uray
a be
bekl
ik y
a da
çoc
uklu
k fo
toğr
afın
ızı y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
(Var
sa b
uray
a an
ne b
aban
ızın
-en
iyisi
esk
i- bi
r fo
toğr
afın
ı yap
ıştıra
bilir
siniz
.)
Çoc
uklu
ğum
de/’d
a ge
çti.
Gitt
iğim
oku
llar:
Kar
deşle
rim
artık
’de/’
da o
turu
yorla
r.
(Var
sa b
uray
a ok
ul z
aman
ında
n bi
r fo
toğr
afın
ızı y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
(Var
sa b
uray
a ka
rdeş
lerin
izin
bir
foto
ğraf
ını y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
Yakl
aşık
yaşım
dayk
en o
kulu
biti
rdim
.
Oku
lu b
itird
ikte
n so
nra
yapt
ım.
yaşım
a ka
dar
çalış
tım. M
eslek
hay
atım
ın
büyü
k kı
smın
da
olar
ak ç
alışt
ım.
Emek
li ol
mad
an ö
nce
en so
n
olar
ak ç
alışt
ım.
(Var
sa b
uray
a ge
nçlik
yıll
arın
dan
kala
n bi
r fot
oğra
fınız
ıya
pışt
ırabi
lirsin
iz)
(Var
sa b
uray
a em
ekli
oldu
ğunu
zda
ya d
a on
dan
kısa
zam
an so
nras
ına
ilişk
in b
ir fo
toğr
afın
ızı y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
Eşim
in a
dı
’d
ır.
’de/’
da ta
nıştı
k.
tari
hind
e
de/d
a ev
lendi
k.
Eşim
in a
dı
’d
ır.
de/’d
a ta
nıştı
k.
tari
hind
e
de/d
a ev
lendi
k.
(Var
sa b
uray
a bi
r düğ
ün fo
toğr
afın
ızı y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
BU B
ENİM
HAY
ATIM
Evle
ndik
ten s
onra
’de/’
da o
turd
uk.
Ayrı
ca
’de/’
da o
turd
um.
Şim
di y
aşad
ığım
yer
tane
çoc
uğum
var
.
tari
hind
e do
ğdu.
(Var
sa b
uray
a şim
di k
aldı
ğını
z ye
rin b
ir fo
toğr
afın
ı yap
ıştıra
bilir
siniz
.)
Bir
çocu
ğum
var
, adı
’dır.
tari
hind
e do
ğdu.
(Var
sa b
uray
a ço
cukl
arın
ızın
küç
üklü
k fo
toğr
afla
rını y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
(Var
sa b
uray
a ço
cukl
arın
ızın
izin
de ç
ekile
n bi
r fot
oğra
fını
yapı
ştıra
bilir
siniz
.)
Çoc
ukla
r kü
çükk
en iz
inler
imiz
i
‘de/‘
da g
eçir
irdik
.
(Var
sa b
uray
a ço
cukl
arın
ızın
izin
de ç
ekile
n bi
r fot
oğra
fını
yapı
ştıra
bilir
siniz
.)
Oğl
um
,
ile e
vlid
ir.
’ d
e/’da
otu
ruyo
rlar.
tane
çoc
ukla
rı v
ar.
,
yı
lında
doğ
du.
Oğl
um
,
ile e
vlid
ir.
’d
e/’da
otu
ruyo
rlar.
tane
çoc
ukla
rı v
ar.
yılın
da d
oğdu
.
Oğl
um
,
ile e
vlid
ir.
’
de/’d
a ot
uruy
orla
r.
tane
çoc
ukla
rı v
ar.
,
y
ılınd
a do
ğdu.
Oğl
um
,
ile e
vlid
ir.
’
de/’d
a ot
uruy
orla
r.
tane
çoc
ukla
rı v
ar.
,
y
ılınd
a do
ğdu.
Kız
ım
,
ile e
vlid
ir.
’ de/’
da o
turu
yorla
r.
tane
çoc
ukla
rı v
ar.
,
yılı
nda
doğd
u.
Kız
ım
,
ile e
vlid
ir.
’ d
e/’da
otu
ruyo
rlar.
tane
çoc
ukla
rı v
ar.
,
y
ılınd
a do
ğdu.
Kız
ım
,
ile e
vlid
ir.
’de/’
da o
turu
yorla
r.
tane
çoc
ukla
rı v
ar.
,
y
ılınd
a do
ğdu.
Kız
ım,
ile e
vlid
ir.
’
de/’d
a ot
uruy
orla
r.
tane
çoc
ukla
rı v
ar.
,
y
ılınd
a do
ğdu.
(Var
sa b
uray
a kı
zı v
eya
oğlu
nun
ya d
a çi
ftin
çocu
klar
ıyla
bir
foto
ğraf
ını y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
(Var
sa b
uray
a kı
zı v
eya
oğlu
nun
ya d
a çi
ftin
çocu
klar
ıyla
bir
foto
ğraf
ını y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
(Var
sa b
uray
a kı
zı v
eya
oğlu
nun
ya d
a çi
ftin
çocu
klar
ıyla
bir
foto
ğraf
ını y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
(Var
sa b
uray
a kı
zı v
eya
oğlu
nun
ya d
a çi
ftin
çocu
klar
ıyla
bir
foto
ğraf
ını y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
Son
izni
miz
Yak
ın a
rkad
aş v
e di
ğer
önem
li ai
le fer
tleri
(Bur
aya
son
izin
den
bir f
otoğ
raf y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
(Var
sa b
uray
a ço
k iy
i bir
arka
daşın
vey
a ai
le
ferd
inin
foto
ğraf
ını y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
Ev h
ayva
nlar
ı, es
kide
n ve
bug
ün
Öne
mli
olay
lar
(Bur
aya
çok
sevi
len
bir e
v ha
yvan
ının
bir
foto
ğraf
ını y
apışt
ırabi
lirsin
iz.)
(Bur
aya
önem
li bi
r ola
ya il
işkin
bir
foto
ğraf
yap
ıştıra
bilir
siniz
.)
Her aktiviteye ilişkin hastanın kendini nasıl hissettiği konusundaki düşüncenizi belirtin. Gerekirse diğermeslektaşınız, hastanın ailesi ve arkadaşlarının fikirlerini de alın.
Sorular, bir aktivitede hastanın kendini geçmişte değil de şu anda nasıl hissettiğine yönelikcevaplandırılmalıdır.
Hasta duş alır mı?
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
Hasta banyo yapar mı?
Hastanın saçını kimse yıkar mı?
Hastanın saçını kimse tarar mı?
Hastanın ağız bakımına kimse yardım eder mi?
Hastanın saçını kimse keser mi?
1. Basamak: CLIPPER SORU FORMUHastanın ismi:
Dolduran:
Tarih:
1
Hastanın tırnak bakımına kimse yardım eder mi?
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
Hasta müzik dinler mi?
Hasta, değişik nesne, yüzey ve kumaşlara dokunur mu?
Hasta, doğa sesleri içeren sakinleştirici müzik dinler mi?
Çiçek ve bitki seyretmeyi sever mi?
Kendine ait özel nesnelere (örneğin oyuncak hayvan, poster, takı, fotoğraf ) bakmayı sever mi?
2
Hastanın yanına kimse oturup elini tutar mı?
Hastaya (el, boyun, ayak, omuz, vücut) masajı yapılır mı?
Hastaya kimse sarılır mı?
Hasta, özel nesneleri (örneğin esintide sallanan bir şeyi) seyretmeyi sever mi?
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
Hastaya ziyaretçi gelir mi?
Yanında kimse oturup hastayla konuşur mu?
Hayvanları seyredip ve/veya onları okşar mı?
Televizyon izler mi?
Şarkı söyler mi?
3
Özel kokuları sever mi? (Örneğin tütsü, parfüm, tıraş losyonu)
Özel içecekleri sever mi? (Örneğin rakı, su, bira)
Şeker veya çikolata yer mi?
Giysilerini kendisi mi seçer?
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
Hasta (nakış işlemek, yontmak gibi) basit el işleriyle uğraşır mı?
Yapboz oyunlarıyla uğraşır mı?
Toz almak, yatak düzeltmek gibi basit ev işlerine yardım eder mi?
Hasta (müzikli) jimnastik grubuna katılır mı?
Tartışma, bahçe işleri, yemek yapma, geçmişe ilişkin sohbet grupları gibi toplantılara katılır mı?
4
Kendi ya da arkadaş ve ailesinin fotoğraflarına bakar mı?
Kitap, dergi ve gazete karıştırıp okur mu?
Hasta, ilgilendiği (örneğin kedi veya doğduğu yer hakkındaki) kitaplara bakar mı?
Şu anda grup oyunları veya (bowling, bilardo gibi) spor yapar mı?
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
Araba veya otobüs gezisine katılır mı?
Hasta (tiyatro, mağaza, park, müze gibi) umumi yerleri ziyaret eder mi?
Aile veya arkadaşlarını evlerinde ziyaret eder mi?
Hasta, güzel havalarda dışarıda oturur mu?
5
Hasta, grup veya tavla, satranç gibi oyunlarla ilgilenir mi?
Hasta, (yürüyüş yapmak ya da tekerlekli sandalyeyle dolaştırılmak üzere) dışarı çıkar mı?
Dini toplantılara katılır ya da başkalarıyla birlikte ibadet eder mi?
Hastanın şu anda hoşlandığı diğer aktiviteler: Hastanın şu anda hoşlanmadığı diğer aktiviteler:
Soru formuyla edinilen bilgiler CLIPPER ÇALIŞMA FORMU’na aktarılmalıdır. (2. Basamak)
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
EVET, hoşlanıyor.
EVET, ancak hoşlanmıyor.
EVET, ancak hoşlanıp hoşlanmadığını
bilemiyorum.
HAYIR, hiçbir zamangerçekleşmez.
CL
IPP
ER
İsim
:
Kur
um Y
önet
icisi
/ Ba
kım
İşle
ri So
rum
lusu
:
İlgili
Bak
ıcı:
Çal
ışma
Form
uN
umar
ası:
Çal
ışma
Form
uTa
rihi:
Has
tanı
n pr
ofili
ni re
smet
mek
için
CLI
PPER
SO
RU F
OR
MU
’nda
ki b
ilgile
ri C
LIPP
ER Ç
ALIŞ
MA
FOR
MU
’na
akta
rın.
Sonr
a, h
asta
nın
haya
t kal
itesin
i iyi
leşt
irmek
açı
sında
n de
nem
eye
değe
r ola
sı de
ğişik
likle
ri bu
lmak
için
çal
ışma
form
u ile
çal
ışmay
a de
vam
edi
n. Ö
neril
erin
izi ç
alışm
a fo
rmun
a ka
yded
in.*
Has
tanı
n ho
şlanm
adığ
ı akt
ivite
lere
ilişk
in:
Has
tanı
n, il
gili
aktiv
itede
n ho
şlanm
amas
ının
ned
enle
rini b
ulm
aya
çalış
ın. S
onra
ilgi
li ak
tivite
yi o
na g
öre
deği
ştirm
eye
çalış
ın: İ
lgili
akt
ivite
yi d
eğişi
k bi
r biç
imde
uyg
ulam
ak m
ümkü
n m
ü? İl
gili
aktiv
iteyi
uyg
ulam
ak m
utla
ka g
erek
li m
idir?
Has
tanı
n ho
şland
ığı a
ktiv
iteler
e ili
şkin
:H
asta
nın,
dah
a da
fazla
hoş
lanm
asın
ı sağ
lam
ak iç
in il
gili
aktiv
ite d
eğişt
irile
bilir
mi?
Not
ların
ızı ç
ok ti
tizce
kay
dedi
n.Ö
rneğ
in: “
Dah
a sık
ça y
ürüy
üş y
apm
ak”
yerin
e “H
afta
da e
n az
üç
kez
kısa
yür
üyüş
yap
mak
” di
ye y
azın
.
Asla
ger
çekl
eşmey
en a
ktiv
iteler
e ili
şkin
:Bu
akt
ivite
lerin
baz
ıların
ı den
emek
müm
kün
müd
ür? B
urad
a da
, bir
aktiv
iteni
n ge
rçek
leşt
irilm
esi k
onus
unda
çok
titiz
dav
ranı
n. Ö
rneğ
in k
endi
nize
, ilg
ili a
ktiv
iteye
kim
in k
atıla
bile
ceği
, akt
ivite
nin
en iy
i ne
zam
an su
nula
bile
ceği
ya
dabu
kon
uda
kim
e da
nışıl
abile
ceği
ni so
run.
Has
tanı
n ho
şlanı
p ho
şlanm
adığ
ını a
nlay
amad
ığın
ız a
ktiv
iteler
e ili
şkin
:H
asta
nın
hoşla
nmas
ını s
ağla
mak
için
ilgi
li ak
tivite
değ
iştiri
lebi
lir m
i? N
otla
rınız
ı çok
titiz
ce k
ayde
din.
*Lü
tfen
her a
ktiv
iteni
n he
r kişi
ye u
ygun
olm
ayab
ilece
ğini
unu
tmay
ın. B
ir ve
ya b
irkaç
akt
ivite
nin
belli
bir
hast
a iç
in u
ygun
olu
p ol
mad
ığın
aili
şkin
şüph
eye
düşm
eniz
dur
umun
da il
gili
bakı
cı v
eya
diğe
r çal
ışanl
arla
gör
üşün
. Yap
ılmas
ı düş
ünül
en h
er d
eğişi
klik
te h
asta
nın
kend
ine
özgü
zihi
nsel
ve
psik
oloj
ik d
urum
u (g
enel
dur
umu)
dai
ma
göz
önün
de b
ulun
duru
lmal
ıdır.
Car
diff
Uzu
n Sü
reli
Bak
ımda
ki İ
nsan
lar
için
Yaşa
m K
alit
esin
i Gel
işti
rme
Prof
ili©
Pow
ell J
A 20
00, k
opya
lam
a iz
ni y
alnı
zca
bu re
hber
i sat
ın a
lanl
ara
aitti
r.
2 B
asam
ak: C
LIP
PER
ÇA
LIŞM
A F
OR
MU
• •Kul
lanm
a K
ılavu
zu:
Öze
l içe
cekl
er (ö
rneğ
in ra
kı,
su, b
ira)
Mas
aj y
aptır
mak
(el,
boyu
n, a
yak,
omuz
, bed
en)
CLI
PPE
R Ç
ALI
ŞMA
FO
RM
U
DO
KU
NM
AK
VE
HA
RE
KE
T E
TM
EK
Bany
o ya
pmak
Duş
alm
ak
Saç
yıka
mas
ına
yard
ım
Saç
kesil
mes
ine
yard
ım
Ağız
bak
ımın
a ya
rdım
Kuc
akla
mak
GÖ
RM
EK
VE
İŞİ
TM
EK
Müz
ik d
inle
mek
Çiç
ek v
e bi
tkile
ri se
yret
mek
TAT
VE
KO
KU
ALM
AK
Şeke
r, çi
kola
ta v
s. ye
mek
İNSA
N V
E H
AYVA
N
Yanı
nda
otur
up e
lini t
utm
ak
Tırn
ak b
akım
ına
yard
ım
Saçı
n ta
ranı
p fır
çala
nmas
ına
yard
ım
Bu a
ktiv
itele
rin b
azıla
rıda
ha c
azip
hal
e ge
tirile
bilir
vey
a da
ha sı
kça
uygu
lana
bilir
mi?
Has
tanı
n ho
şlan
dığı
diğe
r akt
ivite
ler
Has
tanı
n ho
şlan
mad
ığı
diğe
r akt
ivite
ler
Has
tanı
n ho
şlan
ıp h
oşla
nmad
ığı
anla
şılam
ayan
akt
ivite
ler
Bu a
ktiv
itele
rde
ğişt
irile
bilir
vey
a da
hase
yrek
ya
da sı
kça
uygu
lana
bilir
mi?
Bu a
ktiv
itele
r dü
zelti
lip h
asta
nın
kend
ini
iyi h
isset
mes
i sa
ğlan
abili
r mi?
Bu a
ktiv
itele
rin
bazı
ları
dene
nmel
i m
idir?
Değ
işik
nesn
e, y
üzey
ve
kum
aşla
ra d
okun
mak
Saki
nleş
tiric
i (do
ğa se
sleri
gibi
) se
sler d
inle
mek
Öze
l nes
nele
re (b
ez b
ebek
, po
ster
, tak
ı, fo
toğr
af) b
akm
akÖ
zel n
esne
leri
(örn
eğin
esin
tide
salla
nan
şeyl
eri)
seyr
etm
ek
Öze
l kok
ular
(örn
eğin
tüts
ü,pa
rfüm
, tıra
ş los
yonu
)
Hiç
bir z
aman
ger
çekl
eşm
eyen
ak
tivite
ler
AK
TİV
İTE
Kon
uşac
ak b
irini
n bu
lunm
ası
Ziya
retç
i gel
mes
i
Hay
vanl
arı s
eyre
tmek
ve
okşa
mak
Tele
vizy
on iz
lem
ek
Şark
ı söy
lem
ek
Giy
si se
çmek
Yapb
oz o
yunl
arıy
la u
ğraş
mak
AK
TİV
İTE
LER
- G
RU
P H
ALİ
ND
E
Gru
p ve
tavl
a, sa
tran
ç gi
bi o
yunl
ar
AK
TİV
İTE
LER
– D
IŞA
RID
A
Has
tanı
n ho
şlan
mad
ığı
diğe
r akt
ivite
ler
Bura
da ö
neril
en d
eğişi
klik
ler C
LIPP
ER p
lanı
na
(3. b
asam
ak) a
ktar
ılmal
ıdır.
Has
tanı
n ho
şlan
dığı
di
ğer a
ktiv
itele
r
AK
TİV
İTE
LER
–
Tek
başın
a ya
da
topl
u ol
arak
Ken
di y
a da
ark
adaş
ve
aile
sinin
foto
ğraf
ların
a ba
kmak
Arab
a, k
edi,
mem
leke
ti gi
bi ö
zel
ilgi a
lanı
ndak
i kita
plar
a gö
z at
mak
Kita
p, d
ergi
ve
gaze
te k
arışt
ırmak
Toz
alm
ak, y
atak
düz
eltm
ek g
ibi
basit
ev
işler
ine
yard
ım e
tmek
Gru
p oy
unla
rı ve
ya sp
or (b
owlin
g,bi
lard
o vs
.) ya
pmak
Bir (
müz
ikli)
jim
nast
ik
grub
una
katıl
mak
AK
TİV
İTE
LE
R –
GE
ZIL
ER
,Z
IYA
RE
TLE
R V
S.
Bahç
e işl
eri,
geçm
işe il
işkin
sohb
etgr
upla
rı gi
bi to
plan
tılar
Nak
ış işl
emek
, örg
ü ör
mek
, yon
tma
gibi
bas
it el
işle
riyle
uğr
aşm
ak
Din
i top
lant
ılara
kat
ılmak
vey
aba
şkal
arıy
la ib
adet
etm
ek
Dışa
rı çı
kmak
, yür
üyüş
yap
mak
ya
da te
kerle
kli s
anda
lyey
le d
olaş
tırılm
ak
Gü
zel
hav
alar
da
dış
arıd
a otu
rmak
Arab
a ve
ya o
tobü
s gez
isine
katıl
mak
Aile
vey
a ar
kada
şların
ı evl
erin
dezi
yare
t etm
ekU
mum
i yer
lere
gitm
ek (T
iyat
ro,
mağ
aza,
par
k, m
üze
gibi
)
CL
IPP
ER
İsim
:
Kur
um Y
önet
icisi
/ Ba
kım
İşle
ri So
rum
lusu
:
Değ
erle
ndirm
enin
Tar
ihi:
Tarih
:Pl
an
....
......
......
......
......
.
num
aral
ı çal
ışma
form
una
daya
nmak
tadı
r.
İlgili
Bak
ıcı:
Kul
lanm
a K
ılavu
zu:
Çal
ışma
form
unda
not
ett
iğin
iz o
lası
deği
-şik
likle
ri C
LIPP
ER P
LAN
I’nın
iç
sayf
asın
aak
tarın
.
Öne
rilen
değ
işikl
ikle
rin d
eğer
lend
irile
ceği
bir
tarih
bel
irley
in.
(Bu,
gen
ellik
le d
ört-
altı
hafta
aras
ında
bir
süre
de y
apılm
alı.
Anca
k uy
gun
görd
üğün
üzde
değ
erle
ndirm
eyi d
aha
erke
n ve
ya-ü
ç ay
a ka
dar-
geç
bir
tarih
te y
apab
ilirs
iniz
.)
İlgili
tüm
kişi
leri
gerç
ekle
ştiri
lmes
i ist
enen
değ
i-şik
likle
r hak
kınd
a bi
lgile
ndiri
n.
Plan
ı kol
aylık
la u
laşıl
acak
biç
imde
el a
ltınd
a bu
-lu
ndur
un.
Kul
lanm
a K
ılavu
zu:
Değ
işikl
ik y
apm
ayı
plan
ladı
ğını
z he
r ak
tivi-
teye
ili
şkin
, bu
fo
rmun
iç
sa
yfas
ında
bulu
nan
“Değ
erle
ndir
me”
ba
şlığı
al
tında
kiso
rula
rı ce
vapl
ayın
.
Car
diff
Uzu
n Sü
reli
Bak
ımda
ki n
sanl
ar iç
in Y
aşam
K
alit
esin
i Gel
işti
rme
Prof
ili
© P
owel
l JA
2000
, kop
yala
ma
izni
yal
nızc
a bu
rehb
eri s
atın
ala
nlar
a ai
ttir.
3. B
asam
ak:
CLI
PPE
R P
LAN
I
4. B
asam
ak:
CLI
PPE
R D
EĞER
LEN
DİR
MES
İ
••
• • •
AK
TİV
İTE
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
3. B
asam
ak: P
LAN
Tarih
:
İste
nen
deği
şiklik
ler
4. B
asam
ak: D
EĞER
LEN
DİR
MES
İTa
rih:
Den
endi
m
i?
Yapı
lan
deği
şiklik
ler,
belir
lene
n ta
rihte
haya
t kal
itesin
iiy
ileşt
irdi m
i?
Yapı
lan
deği
şiklik
ler g
enel
olar
ak şu
ank
iha
yat k
alite
sini
iyile
ştirm
ekte
mid
ir?
Yeni
bir
plan
için
de
ğişik
likle
r
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
EVET
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
HAY
IR
Den
en-
med
i
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
EVET
Bilm
i-yo
rum
değe
rlend
irme
için
pla
nlan
an ta
rih: