EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
1
Gliederung
I. Vokalismus: Veränderungen Mhd.-Nhd.
II. Höfischer Roman
III. Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur
IV. Ausblick
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
2
I. Veränderungen Mhd. – Nhd.
1. Qualitative Veränderungen
2. Quantitative Veränderungen
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
3
1a) Nhd. Monophthongierung
mhd. Diphthonge /ie/, /üe/, /uo/ > nhd. Langvokale /i:/, /ü:/, /u:/
(seit dem 11./12. Jh.)
Bsp.: mhd. lieber müeder bruoder →
nhd. lieber müder Bruder
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
4
1b) Nhd. Diphthongierung
mhd. Langvokale /î/, /iu/, /û/ > nhd. Diphthonge <ei, ai>, <eu, äu>, <au>
(schon im Frühmhd. belegt bis ins 16. Jh.)
Bsp.: mhd. mîn niuwes hûs →
nhd. mein neues Haus
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
5
1c) Nhd. Diphthongwandel
mhd. Diphthonge /ei/, /öu/, /ou/ > nhd. Diphthonge <ei, ai>, <eu, äu>, <au>
(seit dem 12. Jh.)
Bsp.: mhd. keiser → nhd. Kaiser
mhd. vröude → nhd. Freude
mhd. ouge → nhd. Auge
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
6
1d) Rundung (Labialisierung)
mhd. /e/ > nhd. /ö/ vor und nach /l/ oder /sch/
mhd. /â/ > nhd. /ô/ vor allem in Umgebung von Nasalen, Dentalen und Labialen
(seit dem 12. Jh.)
Bsp.: mhd. helle → nhd. Hölle
mhd. âne → nhd. ohne
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
7
1e) Entrundung (Delabialisierung)
mhd. /ü/, /iu/, /ö/, /œ/, /öu/, /üe/
> nhd. /i/, /î/, /e/, /ê/, /ei/, /ie/
(seit dem 12. Jh.)
Bsp.: mhd. küssen → nhd. Kissen
mhd. zöugen → nhd. zeigen
mhd. kriusel → nhd. Kreisel
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
8
1f) Senkung vor Nasal
mhd. /ü/, /u/ > nhd. /ö/, /o/ vor Nasal
Bsp.: mhd. sunne → nhd. Sonne
mhd. künec → nhd. König
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
9
2a) Dehnung in offener Tonsilbe
mhd. Kurzvokale in offenen Tonsilben > nhd. Langvokale
(schon im Ahd. belegt bis ins 14. Jh.)
Bsp.: mhd. loben → nhd. loben [o:]
mhd. sagen → nhd. sagen [a:]
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
10
2a) Dehnung einsilbiger Wörter
in Analogie zu flektierten Formen des Wortes und einsilbige Wörter, die auf /l/, /r/, /m/, /n/ oder /r/ + Dental enden
Bsp.: mhd. tac → nhd. Tag [a:] in Analogie zu mhd. ta-ges → nhd. Tages [a:]
mhd. spil → nhd. Spiel [i:]
mhd. mir → nhd. mir [i:]
mhd. vart → nhd. Fahrt
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
11
2b) Kürzung
mhd. Langvokale > nhd. Kurzvokale vielfach vor Konsonantenhäufung, besonders vor /ht/ und /r/ + Konsonant, vor einfachem Konsonanten bei Ableitungssilben –er, -el, -en
(seit dem 12. Jh.)
Bsp.: mhd. dâhte → nhd. dachte
mhd. hôrchen → nhd. horchen
mhd. jâmer → nhd. Jammer
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
12
2c) Vokalschwund
Ausfall unbetonter /e/ infolge der Nebensilbenabschwächung
im Wortinnern: Synkope
am Wortende: Apokope.
Bsp.: mhd. hemede → nhd. Hemd
mhd. gelücke → nhd. Glück
mhd. ich vare → mhd. ich var
mhd. er sihet → mhd. er siht
II. Höfischer Roman
zweite großepische Gattung (ab 2. Hälfte
12. Jh.) ‚Import‘ aus frz. Literatur Sitz im Leben: ‚Hof‘ Beitrag zur Etablierung volkssprachlicher
mittelalterlicher Literaturen
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
13
Zur Erinnerung: Heldenepik
Stoff/Thema Vorzeitüberlieferung aus ‚heroic age‘
Überlieferung Verschriftlichung mündlicher Überlieferung
Verfasser anonym
Form Strophen, zum gesungenen Vortrag
Protagonisten Helden im Kollektiv
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
14
Stoffe
• Antike (Alexander, Eneas, Troja, Theben)• Matière de Bretagne (Artus, Tristan)
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
15
Antikenromane
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
16
Alexander Pfaffe Lambrecht, Alexander (um 1150)
Eneas Heinrich von Veldeke, Eneasroman (begonnen um 1170/74, beendet 1185)
Troja Herbort von Fritzlar, Liet von Troye (um 1200)
Artusroman
• ‚Erfinder‘: Chrétien de Troyes, Erec (um 1160/70)
• übernommen von Hartmann von Aue, Erec (um 1180/90)
• Mischung von historischer Überlieferung um König Artus mit Sagenüberlieferung (vgl. Feen, Riesen, Zwerge etc.)
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
17
Tristanromane
Béroul (nach 1160)
Thomas (um 1170)
Eilhart von Oberge, Tristrant (um 1175/80)
Gottfried von Straßburg, Tristan (um 1210)
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
18
Liebes- & Abenteuerromane
Floire et Blancheflor (nach 1160)
Partonopeu de Blois (vor 1188)
Trierer Floyris-Fragment (um 1170?)
Konrad Fleck, Flore und Blanscheflur (um 1220)
Konrad von Würzburg, Partonopier und Meliur 1277)
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
19
Verfasser
• lateinisch gebildet• Kenntnis antiker Literatur• Übertragung antiker Rhetorik & Poetik auf
französische & deutsche Dichtungen
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
20
Form
• vierhebiger Reimpaarvers (Frz.: Achtsilber)• französische Terminologie• Regulierung von Metrum & Reim• gesprochener Vortrag, Lektüre
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
21
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 11.11.08
22
Nibelungenstrophe
Uns ist in alten maeren wunders vil geseit
o | ẋx | ẋ x | ẋ x || ẋx | ẋx| ẋ
von helden lobebaeren von grôzer arebeit,
o | ẋx | ẋ x | ẋ x || o |ẋx | ẋx| ẋ
von fröuden, hôchgezîten, von weinen und von klagen,
o | ẋx | ẋ x | ẋ x || o | ẋx | ẋx| ẋx
von küener recken strîten muget ir nu wunder hoeren
o | ẋx | ẋ x | ẋ x || oo | ẋx | ẋx| ẋx |
[sagen.( v. 1,1-4)
ẋx
Konzeption
• als Buchepik• in Deutschland weitgehend nach frz. Vorlagen
→ Übertragung / Übersetzung / Adaptation
Konzept des „Wiedererzählens“ (Franz Josef
Worstbrock)
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
23
Protagonisten
Bewährung des einzelnen
Artusroman: Gegenüberstellung der übergreifenden, von Artus garantierten gesellschaftlichen Ordnung und des je besonderen Erfahrungsweges des einzelnen Ritters
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
24
III. Zentralbegriffe höfischer Literatur
Arten des Bedeutungswandels Personal: ritter, frouwe Werthorizont: tugent, güete, schoene, herze,
muot, sin, minne
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
25
Arten der Bedeutungsveränderung
• Bedeutungsverengung: mhd. hôch(ge)zît• Bedeutungserweiterung: mhd. fertig• Bedeutungsverschiebung: ahd. elilenti• Bedeutungsverschlechterung: mhd. wîp• Bedeutungsverbesserung: ahd. marahscalc
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
26
ritter
• schwerbewaffnete berittene Kämpfer• Angehörige des Gefolges großer Herren und
Könige• Bezeichnung für den ganzen Adel• ‚Ritterstand’ (niederer Adel)• Kreuzritter
Erziehungs- & Bildungsideal der Literatur
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
27
vrouwe
frouwe = Standesbezeichnung
wip = Geschlechtsbezeichnung ‚Frau‘
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
28
ahd. frouwa ahd. frō
‚Herrin, Dame‘auch: Gottesmutter
‚Herr‘
IV. Ausblick
I. Narratologie I
II. Vokalismus
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08
29