1
LES HISTORISCHE KRITIEK: ‘GOODBYE LENIN!’
INLEIDING
Deze les is bedoeld voor leerlingen uit het zesde jaar ASO en kadert binnen de lessenreeks over het
einde van de Koude Oorlog. De film biedt een goede historische inkijk in het dagelijkse leven in
Berlijn rond 1989-1990. Het gaat om een activerende les waarbij de leerlingen per twee aan de slag
gaan en zelfstandig een werkbundel invullen. Deze les vindt bij voorkeur in het computerlokaal
plaats, want de leerlingen moeten via het internet op zoek kunnen gaan naar informatie. Reken voor
deze les twee lesuren, aangezien de leerlingen voldoende tijd moeten hebben om de filmfragmenten
grondig te analyseren.
De les is opgebouwd aan de hand van het analysemodel voor (historische) speelfilms. Nadat de
leerlingen basisinformatie hebben opgezocht en de film binnen de historische context hebben
geplaatst, analyseren ze de film op de drie verschillende niveaus: de filmische laag, de narratieve laag
en de symbolische laag. Tot slot beargumenteren de leerlingen op basis van de historische
filmanalyse of ‘Goodbye Lenin!’ al dan niet een goede historische speelfilm is.
LEERPLANDOELSTELLINGEN GESCHIEDENIS (3e graad ASO, VVKSO, 2001)
Historisch inzicht
13. De leerlingen tonen aan dat ideologieën, mentaliteiten, waardestelsels en wereldbeschouwingen
invloed uitoefenen op samenlevingen, menselijke gedragingen en beeldvorming over het verleden (E
11).
Historische vaardigheden
16. De leerlingen kunnen het maatschappelijk gedrag uit het verleden interpreteren vanuit de
toenmalige historische context. Ze kunnen aantonen dat mensen in andere tijden keuzen moesten
maken zonder de gevolgen ervan te kennen, met andere woorden dat de beleefde tijd (van de
tijdgenoot) verschilt van de 'geconstrueerde' tijd (van de historicus). De leerlingen kunnen een
onderscheid maken tussen de hedendaagse westerse belevingswereld of waarden en die van een
vroegere periode ( E 11).
17. De leerlingen kunnen de samenhang en de interactie van de diverse maatschappelijke domeinen
herkennen en met voorbeelden illustreren (E 8).
19. De leerlingen kunnen oorzaak en gevolg onderscheiden, continuïteit en discontinuïteit, feit en
fictie, gewilde en ongewilde gevolgen, gelijktijdigheid en ongelijktijdigheid.
24. De leerlingen kunnen het discussie- en constructiekarakter van de historische kennis aantonen.
Ze kunnen argumenten geven voor de verschillende interpretaties van het bestudeerde verleden (E
17, 18, 19).
25. De leerlingen kunnen diverse soorten primaire en secundaire bronnen (zoals beelden,
geluidsmateriaal, schema's, tabellen, diagrammen, kaarten, cartoons, dagboekfragmenten,
reisverslagen, memoires) herkennen. Ze kunnen historische en algemene vaardigheden toepassen op
uiteenlopende soorten bronnen waaronder ook producten en media van de informatie- en
communicatietechnologie (ICT) (E 16)
2
26. De leerlingen kunnen functioneren binnen diverse soorten actieve werkvormen.
Historische attitudes
28. De leerlingen geven blijk van een kritische houding bij het gebruik van informatie over de
historische en actuele werkelijkheid (E 24, 26).
35. De leerlingen aanvaarden dat historische evoluties een verscheidenheid aan sociale identiteiten
genereren (E 27).
LESDOELSTELLINGEN
− Leerlingen kunnen de film ‘Goodbye Lenin!’ historisch situeren in tijd en ruimte.
− Leerlingen kennen nieuwe begrippen (‘dissolver’, ‘ostalgie’) en kunnen deze duiden.
− De leerlingen leren hoe ze een historische speelfilm stapsgewijs moeten analyseren aan de
hand van de drie niveaus: de filmische laag, de narratieve laag en de symbolische laag.
− Leerlingen kunnen de verschillende domeinen van de socialiteit (politiek, economisch, sociaal
en cultureel) herkennen en onderscheiden.
− Leerlingen zijn zich bewust van ‘fake news’ en de manier waarop deze wordt ingezet.
BIBLIOGRAFIE
Bloopers Maniac, “Movie mistakes: Good Bye, Lenin! (2003),” https://www.youtube.com
(18/12/2016).
Cinemien, “Goodbye Lenin - Nederlandse Trailer,” https://www.youtube.com (23/11/2010).
IsGeschiedenis, “Domweg gelukkig in de DDR: Ostalgie,” https://isgeschiedenis.nl.
Stephen Applebaum, “Interview Wolfgang Becker,” http://www.bbc.co.uk (21/07/2003).
Thomas Vanderhaeghe, “Goodbye Lenin!,” http://www.film-en-geschiedenis.ugent.be.
3
DRAAIBOEK (2 lesuren)
INSTAP
Als instap kijken we samen naar de filmtrailer van ‘Goodbye Lenin!’. Daarna volgt een kort onderwijs-
leergesprek om de film te kaderen binnen de historische context en de lessenreeks: Waar en
wanneer speelt de film zich af? Welke historische gebeurtenissen vonden toen plaats? (Linken met
vorige lessen over de Koude Oorlog). Deze en volgende les zullen we de film ‘Goodbye Lenin!’ op een
historisch kritische manier analyseren.
HISTORISCHE FILMANALYSE (GROEPSWERK)
De leerlingen worden per twee ingedeeld. Elk groepje heeft minstens één computer ter beschikking.
Vervolgens worden de werkbundels uitgedeeld. Elke leerling krijgt een bundel.
De werkbundel wordt klassikaal overlopen. De leraar geeft extra duiding bij elk onderdeel en staat
stil bij de drie niveaus van het analysemodel: de filmische laag, de narratieve laag en de symbolische
laag.
Daarna gaan de leerlingen per twee aan het werk. Ze hebben twee lesuren de tijd om de werkbundel
volledig in te vullen. Terwijl de leerlingen aan het werk zijn, loopt de leraar doorheen de klas en helpt
hij waar nodig.
Aan het einde van de tweede les worden de werkbundels opgevraagd en geëvalueerd door de leraar.
De volgende les kan nog een kort feedbackmoment worden gehouden.
4
Historische filmanalyse
GOOD BYE LENIN!
1. Filmfiche
Vul onderstaande informatiefiche aan over de historische speelfilm ‘Good Bye Lenin!’. Gebruik
hiervoor betrouwbare sites zoals ‘www.imdb.com’ en ‘www.film-en-geschiedenis.ugent.be’.
Regisseur
Jaar
Land
Acteurs
Prijzen
Bekijk de filmtrailer via ‘YouTube’ en geef een korte samenvatting van de film. Waarover gaat ‘Good
Bye Lenin!’? Onderlijn de namen van de hoofdpersonages in je samenvatting.
5
2. Historische context
Situering in TIJD en RUIMTE
De film Good Bye Lenin! speelt zich af in de tijd van de ‘Wende’ of ‘omwenteling’ in het verdeelde
Duitsland. Tussen 1989 en 1990 veranderde de Duitse Democratische Republiek (DDR) van een
communistische dictatuur in een parlementaire democratie. Uiteindelijk mondde de ‘Wende’ uit in
de Duitse hereniging.
Plaats volgende historische gebeurtenissen in chronologische volgorde. Noteer de datum naast elke
gebeurtenis. Vervolgens duid je deze aan op de tijdlijn.
Gebeurtenis Datum Volgorde
1. Einde van de Tweede Wereldoorlog in Europa
2. Bouw van de Berlijnse Muur
3. De film ‘Good Bye Lenin!’ gaat in première
4. De officiële hereniging van Duitsland
5. Erich Honecker, de voorlaatste Staatsraadvoorzitter van de
DDR, treedt af
6. Oprichting van de DDR
7. Val van de Berlijnse Muur en de opening van de grens met
de BRD
8. Viering 40 jaar DDR
Duid op onderstaande kaart de Duitse Democratische Republiek (DDR), Bondsrepubliek Duitsland
(BRD), het IJzeren Gordijn en de stad Berlijn aan. Welke situatie deed zich in Berlijn voor?
1950 2000
6
HISTORISCHE DISTANTIE en REGISSEUR
Hoeveel jaar na de historische gebeurtenissen verscheen de film ‘Goodbye Lenin!’ in de cinemazalen?
Welke gevolgen had dit?
Ga op zoek naar informatie over de regisseur, Wolfgang Becker. Waar en wanneer werd hij geboren
en welke band had hij met Oost-Duitsland? Wat vertelt dit over zijn visie op het leven in de DDR?
3. Analyse van de filmische laag
Bij de analyse van de filmische laag hebben we oog voor alles wat in beeld wordt gebracht en op
welke manier dat wordt gedaan: het decor, de kostuums, gebruiksvoorwerpen, camerastandpunten,
montage, muziek, … Deze filmische elementen noemen we de bouwstenen van de ‘filmtaal’. Hoe
wordt het verleden uitgebeeld? Wat zou de bedoeling van de maker hierbij telkens geweest zijn? In
hoeverre beïnvloeden deze filmische technieken jouw interpretatie van het verbeelde verleden?
BEGINGENERIEK
Analyseer de begingeneriek van de film (00:21-02:25) en beantwoord volgende vragen:
− Met welk soort beelden start de film? Welk effect heeft dit op de kijker?
− In de begingeneriek komt één bepaalde kleur sterk naar voren. Welke en wat is de betekenis?
7
− Welke locaties, personen en symbolen herken je? Welke sfeer roept dit op?
BEELDOVERGANGEN
De regisseur maakt aan het begin van de film gebruik van een specifieke beeldovergang, de
zogenaamde ‘dissolve’ of ‘overvloeier’. Verklaar de (verhaal)functie en betekenis van deze
beeldovergang aan de hand van het fragment (07:10-07:50).
MISE-EN-SCENE
Bekijk onderstaande screenshots uit de film (20:56 en 01:20:17) en beantwoord volgende vragen:
− Wat zie je (letterlijk) afgebeeld?
− Waarvoor staan zij symbool?
− Wat was de bedoeling van de regisseur?
8
INTERTEKSTUALITEIT
Bekijk volgend fragment waarin een schets wordt gemaakt van de politieke ontwikkelingen in Oost-
Duitsland in 1989 (07:58-22:58). Op welke manier tracht de regisseur het persoonlijke verhaal van
Alex en zijn moeder te verweven met de historische werkelijkheid? Geef enkele concrete voorbeelden.
DECOR
De filmmakers van ‘Goodbye Lenin!’ schonken veel aandacht aan de authenticiteit van het decor.
Aangezien er op locatie in het vroegere Oost-Berlijn werd gefilmd, dienden er speciale effecten te
worden gebruikt om alle Westerse invloeden te verwijderen en het straatbeeld grauwer te maken.
Ook Alex zelf gaat in de film geducht op zoek naar de verdwenen Oost-Duitse Mocca Fix, Fillinchen
Knäcke en Spreewald-augurken om de DDR voor zijn moeder terug tot leven te roepen (41:25-42:10).
Toch slopen hier en daar kleine foutjes in de film.
Bekijk volgend filmpje op YouTube (https://www.youtube.com/watch?v=xHmapycXF6E). Welke
historische foutjes maakten de filmmakers in ‘Goodbye Lenin!’?
Halen deze foutjes de historische waarachtigheid van de film onderuit? Waarom wel/niet?
9
4. Analyse van de narratieve laag
Bij de analyse van de narratieve laag onderzoek je waarover de film precies gaat en op welke manier
de geschiedenis wordt verteld. Je hebt aandacht voor de chronologie, de hoofdrolspelers, het
perspectief en de romantisering, personalisering en dramatisering van de geschiedenis. Deze zijn
belangrijk om het publiek zich te laten inleven in het verhaal. Centrale vragen op narratief niveau
zijn: Welke onderwerpen en thema’s worden behandeld? Welke narratieve technieken worden
aangewend? In hoeverre beïnvloeden deze technieken jouw interpretatie van de vertelde
geschiedenis?
VERHAAL en HOOFDROLSPELERS
Welk soort verhaal brengt de film ‘Goodbye Lenin!’? Gaat het om een waargebeurd verhaal? Wie zijn
de hoofdrolspelers precies? Krijgen we inzicht in het leven van grote historische figuren, of net niet?
Verklaar.
PERSPECTIEF en INLEVING
Welke belangrijke rol speelt Alex Kerner op narratief/verhalend niveau? (Baseer je op de vorige
fragmenten) Hoe noemen we deze narratieve techniek?
In hoeverre beïnvloedt deze narratieve techniek jouw interpretatie van de vertelde geschiedenis?
10
THEMA’S
Welke historische thema’s komen in de film aan bod? Structureer deze aan de hand van de vier
domeinen: politiek, economisch, sociaal en cultureel. Geef van elke domein één concreet voorbeeld.
Baseer je hiervoor op de vorige en volgende fragmenten (40:00-41:25 en 53:01-53:20).
POLITIEK
ECONOMISCH
SOCIAAL
CULTUREEL
5. Analyse van de symbolische laag
Bij de analyse van de symbolische laag gaan we op zoek naar de bredere maatschappelijke betekenis
en de waarden en normen die in de film vervat zitten. Zijn die waarden en normen historisch of
actueel?
OSTALGIE
Lees onderstaand artikel (www.isgeschiedenis.nl) en beantwoord daarna de vragen:
DOMWEG GELUKKIG IN DE DDR: OSTALGIE
In veel geschiedenisboeken eindigt de geschiedenis van Oost- en West-Duitsland met de val van de
Berlijnse muur in 1989. Maar de veranderingen in de voormalige DDR waren ongekend en
maakten het leven daar niet altijd beter. Veel voormalig Oost-Duitsers denken nog altijd
nostalgisch terug aan die tijd. Dat gevoel heet ‘ostalgie’.
40 jaar cultuurverschil
De aanvankelijke euforie na de val van de Muur verdween snel toen bleek dat de culturele en
mentale kloof tussen de Oost en West heel groot was. Aan beide kanten van de grens ontbrak het
gemeenschappelijke gevoel in één natiestaat te leven. Na de Tweede Wereldoorlog hadden de
twee Duitslanden zichzelf opnieuw uitgevonden. West-Duitsland werd het toonbeeld van de
moderne Westerse wereld.
In de DDR raakte men ondertussen gewend aan de realiteit van het socialisme en een overheid
met eigen regels en gebruiken. Daardoor waren Oost-Duitsers over het algemeen meer dan hun
West-Duitse landgenoten conventioneel, materialistisch en collectief ingesteld, op zoek naar
welvaart en sociale zekerheid, vlijtig aan het werk en stelden ze veel vertrouwen in de overheid,
die alle problemen zou oplossen. Die 40 jaar eigenheid maakte het niet makkelijk voor Oost-
Duitsers om naadloos over te gaan in de West-Duitse cultuur, hoewel dat wel als vanzelfsprekend
11
van hen werd verwacht.
Teleurstellende hereniging
Na de hereniging van Duitsland in 1990 dachten Oost-Duitsers te kunnen delen in de West-Duitse
welvaart, maar dat viel tegen. Zij verdienden 15 tot 20 procent minder dan West-Duitsers. Ook
hadden de oosterlingen het gevoel dat alles waar ze trots op waren hen werd afgenomen of zelfs
werd ‘gekoloniseerd’ door West-Duitsers. De sluiting van veel van hun fabrieken, bijvoorbeeld die
waar de iconische Trabant-auto’s werden gemaakt, raakte hen in het hart. De zitting van West-
Duitsers in lokale besturen en het feit dat West-Duitsers na de hereniging vaak de nieuwe
eigenaren van Oost-Duitse huurhuizen werden, raakte het zelfrespect van de Oost-Duitsers. Het
wekte een gevoel van heimwee naar vroegere tijden op: de Ostalgie.
Ostalgische cultuur
Het nostalgische gevoel naar de vroegere DDR
kwam naar voren in televisieshows, literatuur en
films, zoals de bekende speelfilm Goodbye Lenin!
(2003), waarin zowel de komische kant als de
bedenkelijke kanten van de DDR belicht werden.
Maar ook in de supermarkt was de invloed van
Ostalgie merkbaar. Veel Oost-Duitse
voedingsproducten werden aanvankelijk na de
hereniging minder verkocht, maar later opnieuw
op de markt gebracht. Het merk Vita Cola verloor
na 1989 bijvoorbeeld de concurrentiestrijd met
het Amerikaanse Coca-Cola en verdween uit de
schappen, maar werd in 1994 alweer opnieuw in
productie genomen. Tegenwoordig is het colamerk dankzij de Ostalgie nog steeds populair en zelfs
sponsor van een Oost-Duitse voetbalclub.
Realiteit
Was het leven ook echt beter in het voormalige Oost-Duitsland? Op die vraag in een enquête van
het Duitse blad Der Spiegel antwoordde 57 procent van de voormalige Ossies ‘ja’. Een belangrijke
reden voor dat gevoel kan zijn dat er niemand werkloos was in de socialistische staat. Dat
veranderde na de hereniging, waarna Oost-Duitsers de concurrentie op de arbeidsmarkt moesten
aangaan met hoogopgeleide West-Duitsers. Hoewel Oost-Duitsers het gevoel hadden
tweederangsburgers te zijn in het verenigde Duitsland, werden er met het project ‘Aufbau Ost’
miljarden gepompt in de moderne opbouw van de voormalige DDR. En hoewel sommige
deelstaten, zoals Mecklenburg-Vorpommern en Brandenburg achterbleven bij de rest, was de
groeiende welvaart in veel Oost-Duitse deelstaten al snel voelbaar.
Hoewel Duitsland inmiddels bijna 30 jaar herenigd is, bestaan de ostalgie en de culturele kloof
tussen oost en west tot vandaag de dag. Toeristen in Berlijn hebben inmiddels de
gecommercialiseerde vorm van Ostalgie ontdekt en trekken enthousiast klikkend met hun
fotocamera’s massaal in Trabantjes door het oude Oost-Berlijn. Zo levert die nostalgie dus ook nog
iets op.
Souvenirkraampje met DDR-spullen in
Berlijn (2006)
12
− Wat betekent de term ‘ostalgie’? Welke twee woorden herken je hierin?
− De film ‘Goodbye Lenin!’ wordt onlosmakelijk verbonden met die ‘ostalgie’. Kan jij verklaren
waarom?
− Critici zijn van mening dat de Ostalgieshows en films een te eenzijdig beeld geven van de DDR
en dat de onderdrukking en de mensenrechtenschendingen tijdens de DDR-dictatuur worden
geminimaliseerd. Geeft de film ‘Goodbye Lenin!’ ook zo’n eenzijdig en positief beeld van de
DDR weer? Onderbouw je antwoord met een concreet voorbeeld.
PROPAGANDA en FAKE NEWS
Om de verdwenen DDR in stand te houden voor zijn moeder maakt Alex samen met een vriend een
vals tv-journaal. Kijk naar het laatste zelfgemaakte nieuwsfragment van Alex (01:48:02-01:50:20) en
beantwoord vervolgens de vragen:
− Waarover bericht het valse tv-journaal? Strookt de inhoud met de historische werkelijkheid?
13
− Op welke manier tracht Alex het journaal zo realistisch mogelijk voor te stellen?
− Welke link kan je leggen tussen de persvrijheid tijdens het DDR-regime en de
nieuwsfragmenten van Alex?
− Waarvoor wil de regisseur de kijker waarschuwen?
6. Besluit
Bundel al je opgedane kennis uit de historische filmanalyse en beantwoord de slotvraag: Waarom is
‘Goodbye Lenin!’ al dan niet een goede historische speelfilm? Beargumenteer je mening met enkele
voorbeelden.
14
Historische filmanalyse
GOOD BYE LENIN!
1. Filmfiche
Vul onderstaande informatiefiche aan over de historische speelfilm ‘Good Bye Lenin!’. Gebruik
hiervoor betrouwbare sites zoals ‘www.imdb.com’ en ‘www.film-en-geschiedenis.ugent.be’.
Regisseur Wolfgang Becker
Jaar 2003
Land Duitsland
Acteurs Daniel Brühl (Alexander Kerner)
Katrin Staß (Christiane Kerner, moeder)
Maria Simon (Ariane Kerner, zus)
Prijzen 2003: Blauwe Engel op het filmfestival van Berlijn.
2004: César voor de beste Europese speelfilm.
2004: DGGB Award in de categorie "Outstanding Directorial Achievement in Foreign Language Film".
Bekijk de filmtrailer via ‘YouTube’ en geef een korte samenvatting van de film. Waarover gaat ‘Good
Bye Lenin!’? Onderlijn de namen van de hoofdpersonages in je samenvatting.
Oost-Berlijn, 7 oktober 1989. Christiane Kerner ziet hoe haar zoon Alex tijdens anticommunistische
straatrellen neergeknuppeld wordt door de politie. Ze krijgt ter plekke een infarct en belandt in
een coma. Wanneer ze acht maanden later ontwaakt, is de Berlijnse muur gevallen en maakt Oost-
Berlijn deel uit van het nieuwe eengemaakte en op kapitalistische leest geschoeide Duitsland. Op
doktersadvies moet Chritsiane alle opwinding vermijden. Daarom besluit Alex de ingrijpende
politieke omwentelingen met behulp van zijn zus, enkele vrienden, zijn nieuwe vriendin Lara en
wat buren voor zijn moeder verborgen te houden. Maar wat begint als een leugentje om bestwil
loopt algauw uit de hand door de onmogelijkheid het onafwendbare af te wenden.
VERBETERSLEUTEL
15
2. Historische context
Situering in TIJD en RUIMTE
De film Good Bye Lenin! speelt zich af in de tijd van de ‘Wende’ of ‘omwenteling’ in het verdeelde
Duitsland. Tussen 1989 en 1990 veranderde de Duitse Democratische Republiek (DDR) van een
communistische dictatuur in een parlementaire democratie. Uiteindelijk mondde de ‘Wende’ uit in
de Duitse hereniging.
Plaats volgende historische gebeurtenissen in chronologische volgorde. Noteer de datum naast elke
gebeurtenis. Vervolgens duid je deze aan op de tijdlijn.
Gebeurtenis Datum Volgorde
1. Einde van de Tweede Wereldoorlog in Europa 8 mei 1945 1
2. Bouw van de Berlijnse Muur 13 augustus 1961 3
3. De film ‘Good Bye Lenin!’ gaat in première 13 februari 2003 8
4. De officiële hereniging van Duitsland 3 oktober 1990 7
5. Erich Honecker, de voorlaatste Staatsraadvoorzitter van de
DDR, treedt af
18 oktober 1989 5
6. Oprichting van de DDR 7 oktober 1949 2
7. Val van de Berlijnse Muur en de opening van de grens met
de BRD
9 november 1989 6
8. Viering 40 jaar DDR 7 oktober 1989 4
Duid op onderstaande kaart de Duitse Democratische Republiek (DDR), Bondsrepubliek Duitsland
(BRD), het IJzeren Gordijn en de stad Berlijn aan. Welke situatie deed zich in Berlijn voor?
1
1950 2000
2 3 8 5 7 4 6
DDR
BRD IJzeren
Gordijn
West-Berlijn (BRD)
Oost-Berlijn (DDR)
16
HISTORISCHE DISTANTIE en REGISSEUR
Hoeveel jaar na de historische gebeurtenissen verscheen de film ‘Goodbye Lenin!’ in de cinemazalen?
Welke gevolgen had dit?
De film ‘Goodbye Lenin!’ verscheen slechts dertien jaar na de val van het socialistische regime in
Oost-Duitsland. De herinnering aan de DDR zat nog vers in het geheugen bij de grote meerderheid
van de Duitse bevolking (kleine historische distantie). Dit in tegenstelling tot andere historische
speelfilms waarbij de gebeurtenissen vaak van veel vroeger dateren (grote historische distantie).
Ook had de regisseur heel wat authentiek beeldmateriaal ter beschikking dat hij verwerkte in de
film.
Ga op zoek naar informatie over de regisseur, Wolfgang Becker. Waar en wanneer werd hij geboren
en welke band had hij met Oost-Duitsland? Wat vertelt dit over zijn visie op het leven in de DDR?
Wolfgang Becker werd geboren in 1954 in het West-Duitse Noordrijn-Westfalen, zeven jaar voor
de bouw van de Berlijnse Muur. Hij studeerde meerdere jaren in het verdeelde Berlijn. In een
interview met de BBC vertelde hij: “Well, I could cross the border so I went to East Berlin and East
Germany several times. It was not like I was making a film about some South Pacific island. I know
what the city looked like; I still know how the city smelt, the colours, the way people were dressed.
But, of course, I never lived a life there. That's a different thing.” Hij erkent zelf dat zijn visie op het
werkelijke leven in de DDR slechts een benadering is.
3. Analyse van de filmische laag
Bij de analyse van de filmische laag hebben we oog voor alles wat in beeld wordt gebracht en op
welke manier dat wordt gedaan: het decor, de kostuums, gebruiksvoorwerpen, camerastandpunten,
montage, muziek, … Deze filmische elementen noemen we de bouwstenen van de ‘filmtaal’. Hoe
wordt het verleden uitgebeeld? Wat zou de bedoeling van de maker hierbij telkens geweest zijn? In
hoeverre beïnvloeden deze filmische technieken jouw interpretatie van het verbeelde verleden?
BEGINGENERIEK
Analyseer de begingeneriek van de film (00:21-02:25) en beantwoord volgende vragen:
− Met welk soort beelden start de film? Welk effect heeft dit op de kijker?
De film start met gelukkige beelden van de familie Kerner, gemaakt met een amateurcamera. Zo
raakt de kijker persoonlijk betrokken bij het verhaal, alsof we een kijkje nemen in hun
familiearchief.
− In de begingeneriek komt één bepaalde kleur sterk naar voren. Welke en wat is de betekenis?
De kleur rood is dominant en symboliseert het socialisme/communisme.
17
− Welke locaties, personen en symbolen herken je? Welke sfeer roept dit op?
We herkennen de televisietoren in Oost-Berlijn, Trabant-auto’s, de Alexanderplatz en andere
gebouwen in Oost-Berlijn, het portret van Lenin, het logo van de socialistische partij en postzegels
met kosmonauten uit de DDR. Bij de titelweergave verschijnt het borstbeeld van Lenin. Al deze
elementen roepen de sfeer van Oost-Berlijn en de DDR op. Zo wordt de kijker onmiddellijk in de
historische setting van de film gezogen.
BEELDOVERGANGEN
De regisseur maakt aan het begin van de film gebruik van een specifieke beeldovergang, de
zogenaamde ‘dissolve’ of ‘overvloeier’. Verklaar de (verhaal)functie en betekenis van deze
beeldovergang aan de hand van het fragment (07:10-07:50).
De ‘dissolve’ of ‘overvloeier’ is een filmtechniek waarbij een beeld geleidelijk overgaat in een
ander. Deze techniek wordt vaak gebruikt om een bepaalde tijdspanne te overbruggen. In het
fragment zien we de tienjarige Alex een zelfgemaakte raket (met DDR-vlag) de lucht inschieten.
Wanneer de camera daalt, hebben we een sprong van tien jaar gemaakt. Alex, nu in de twintig, zit
op een bankje met op de achtergrond vlaggen van de DDR. Intussen heeft Alex een hele evolutie
doorgemaakt, niet alleen fysiek maar ook ideologisch. Als kind stelde hij zich geen vragen bij het
DDR-regime, nu wel.
MISE-EN-SCENE
Bekijk onderstaande screenshots uit de film (20:56 en 01:20:17) en beantwoord volgende vragen:
− Wat zie je (letterlijk) afgebeeld?
Links: Soldaten waken bij een monument terwijl een advertentiewagen van Coca-Cola voorbijrijdt.
Rechts: Een zeppelin met daarop ‘West’ vliegt langs de Oost-Berlijnse televisietoren .
− Waarvoor staan zij symbool?
De soldaten en televisietoren symboliseren het communisme (DDR). Het merk Coca-Cola en de
zeppelin staan symbool voor het kapitalisme (Westen).
− Wat was de bedoeling van de regisseur?
De regisseur vat het Oosten en Westen in één beeld samen en plaatst beide wereldbeelden recht
tegenover elkaar. De voice-over spreekt van “de zegetocht van het kapitalisme”.
18
INTERTEKSTUALITEIT
Bekijk volgend fragment waarin een schets wordt gemaakt van de politieke ontwikkelingen in Oost-
Duitsland in 1989 (07:58-22:58). Op welke manier tracht de regisseur het persoonlijke verhaal van
Alex en zijn moeder te verweven met de historische werkelijkheid? Geef enkele concrete voorbeelden.
Doorheen de film verweeft de regisseur filmbeelden met authentiek historisch beeldmateriaal. Op
die manier krijgt het fictieve verhaal van Alex en zijn moeder een historische dimensie. Het
familiedrama wordt tegen een historische achtergrond geplaatst.
Voorbeelden:
− Beeldmateriaal viering 40 jaar DDR (7 oktober 1989)
− Beeldmateriaal aftreden Erich Honecker (18 oktober 1989)
− Krantenkoppen berichten over de val van de Berlijnse Muur (9 november 1989)
− Beelmateriaal verkiezingsoverwinning Helmut Kohl (2 december 1989)
DECOR
De filmmakers van ‘Goodbye Lenin!’ schonken veel aandacht aan de authenticiteit van het decor.
Aangezien er op locatie in het vroegere Oost-Berlijn werd gefilmd, dienden er speciale effecten te
worden gebruikt om alle Westerse invloeden te verwijderen en het straatbeeld grauwer te maken.
Ook Alex zelf gaat in de film geducht op zoek naar de verdwenen Oost-Duitse Mocca Fix, Fillinchen
Knäcke en Spreewald-augurken om de DDR voor zijn moeder terug tot leven te roepen (41:25-42:10).
Toch slopen hier en daar kleine foutjes in de film.
Bekijk volgend filmpje op YouTube (https://www.youtube.com/watch?v=xHmapycXF6E). Welke
historische foutjes maakten de filmmakers in ‘Goodbye Lenin!’?
− Moderne groene nooduitgangsbordjes
− ‘The Matrix’-T-shirt (film uit 1999)
− Modern logo van ‘Pepsi’
− Westerse koffieverpakking (pas eind jaren 90)
− Duits voetbaltruitje uit 1994
− Tram (pas vanaf 1995)
Halen deze foutjes de historische waarachtigheid van de film onderuit? Waarom wel/niet?
Neen, deze triviale foutjes halen de historische waarachtigheid van de film niet onderuit. Of alle
types auto’s of merklogo’s historisch kloppen, zijn slechts kleine (onbenullige) details. Wat een
historische film waarachtig maakt, is de ‘spirit’/sfeer van een periode die de film uitdraagt. In dit
geval het leven in de DDR rond de ‘Wende’.
19
4. Analyse van de narratieve laag
Bij de analyse van de narratieve laag onderzoek je waarover de film precies gaat en op welke manier
de geschiedenis wordt verteld. Je hebt aandacht voor de chronologie, de hoofdrolspelers, het
perspectief en de romantisering, personalisering en dramatisering van de geschiedenis. Deze zijn
belangrijk om het publiek zich te laten inleven in het verhaal. Centrale vragen op narratief niveau
zijn: Welke onderwerpen en thema’s worden behandeld? Welke narratieve technieken worden
aangewend? In hoeverre beïnvloeden deze technieken jouw interpretatie van de vertelde
geschiedenis?
VERHAAL en HOOFDROLSPELERS
Welk soort verhaal brengt de film ‘Goodbye Lenin!’? Gaat het om een waargebeurd verhaal? Wie zijn
de hoofdrolspelers precies? Krijgen we inzicht in het leven van grote historische figuren, of net niet?
Verklaar.
De film focust op de familie Kerner, een fictief gezin dat een moeilijke periode doormaakt. Dit
fictieve verhaal speelt zich af tegen een werkelijke historische achtergrond (Berlijn, 1989-1990). In
tegenstelling tot andere historische speelfilms spelen grote historische figuren slechts een (zeer
beperkte) bijrol. Ze creëren uitsluitend de historische setting waarbinnen het verhaal van de
familie Kerner zich afspeelt. Fictie en non-fictie worden hier op een heel slimme wijze met elkaar
verweven. Une petite histoire in een grote omwenteling.
PERSPECTIEF en INLEVING
Welke belangrijke rol speelt Alex Kerner op narratief/verhalend niveau? (Baseer je op de vorige
fragmenten) Hoe noemen we deze narratieve techniek?
Alex is de alwetende (geschied)verteller. Hij geeft duiding bij de historische gebeurtenissen en
praat de film aan elkaar. Dit doet hij met een vleugje humor en zelfspot.
In hoeverre beïnvloedt deze narratieve techniek jouw interpretatie van de vertelde geschiedenis?
Als kijker zie en beleef je de gebeurtenissen vanuit het perspectief van Alex. Wanneer hij over de
DDR spreekt, gebruikt hij telkens de wij-vorm. De kijker personaliseert zich met het
hoofdpersonage en voelt zich persoonlijk betrokken. Als alwetende verteller kent hij reeds de
afloop van het verhaal/de geschiedenis. Dit stuurt de interpretatie van de vertelde geschiedenis in
de richting van Alex’ perspectief.
20
THEMA’S
Welke historische thema’s komen in de film aan bod? Structureer deze aan de hand van de vier
domeinen: politiek, economisch, sociaal en cultureel. Geef van elke domein één concreet voorbeeld.
Baseer je hiervoor op de vorige en volgende fragmenten (40:00-41:25 en 53:01-53:20).
POLITIEK Aftreden Erich Honecker, val van de Berlijnse Muur, verkiezingsoverwinning
Helmut Kohl, …
ECONOMISCH Grote omwisselingsactie van Oost-Duitse naar West-Duitse marken
SOCIAAL Veel Oost-Duitsers werden na de val van de DDR geconfronteerd met
werkloosheid en armoede
CULTUREEL Culturele kloof tussen Oost- en West-Duitsland na de val van de Berlijnse Muur
5. Analyse van de symbolische laag
Bij de analyse van de symbolische laag gaan we op zoek naar de bredere maatschappelijke betekenis
en de waarden en normen die in de film vervat zitten. Zijn die waarden en normen historisch of
actueel?
OSTALGIE
Lees onderstaand artikel (www.isgeschiedenis.nl) en beantwoord daarna de vragen:
DOMWEG GELUKKIG IN DE DDR: OSTALGIE
In veel geschiedenisboeken eindigt de geschiedenis van Oost- en West-Duitsland met de val van de
Berlijnse muur in 1989. Maar de veranderingen in de voormalige DDR waren ongekend en
maakten het leven daar niet altijd beter. Veel voormalig Oost-Duitsers denken nog altijd
nostalgisch terug aan die tijd. Dat gevoel heet ‘ostalgie’.
40 jaar cultuurverschil
De aanvankelijke euforie na de val van de Muur verdween snel toen bleek dat de culturele en
mentale kloof tussen de Oost en West heel groot was. Aan beide kanten van de grens ontbrak het
gemeenschappelijke gevoel in één natiestaat te leven. Na de Tweede Wereldoorlog hadden de
twee Duitslanden zichzelf opnieuw uitgevonden. West-Duitsland werd het toonbeeld van de
moderne Westerse wereld.
In de DDR raakte men ondertussen gewend aan de realiteit van het socialisme en een overheid
met eigen regels en gebruiken. Daardoor waren Oost-Duitsers over het algemeen meer dan hun
West-Duitse landgenoten conventioneel, materialistisch en collectief ingesteld, op zoek naar
welvaart en sociale zekerheid, vlijtig aan het werk en stelden ze veel vertrouwen in de overheid,
die alle problemen zou oplossen. Die 40 jaar eigenheid maakte het niet makkelijk voor Oost-
Duitsers om naadloos over te gaan in de West-Duitse cultuur, hoewel dat wel als vanzelfsprekend
21
van hen werd verwacht.
Teleurstellende hereniging
Na de hereniging van Duitsland in 1990 dachten Oost-Duitsers te kunnen delen in de West-Duitse
welvaart, maar dat viel tegen. Zij verdienden 15 tot 20 procent minder dan West-Duitsers. Ook
hadden de oosterlingen het gevoel dat alles waar ze trots op waren hen werd afgenomen of zelfs
werd ‘gekoloniseerd’ door West-Duitsers. De sluiting van veel van hun fabrieken, bijvoorbeeld die
waar de iconische Trabant-auto’s werden gemaakt, raakte hen in het hart. De zitting van West-
Duitsers in lokale besturen en het feit dat West-Duitsers na de hereniging vaak de nieuwe
eigenaren van Oost-Duitse huurhuizen werden, raakte het zelfrespect van de Oost-Duitsers. Het
wekte een gevoel van heimwee naar vroegere tijden op: de Ostalgie.
Ostalgische cultuur
Het nostalgische gevoel naar de vroegere DDR
kwam naar voren in televisieshows, literatuur en
films, zoals de bekende speelfilm Goodbye Lenin!
(2003), waarin zowel de komische kant als de
bedenkelijke kanten van de DDR belicht werden.
Maar ook in de supermarkt was de invloed van
Ostalgie merkbaar. Veel Oost-Duitse
voedingsproducten werden aanvankelijk na de
hereniging minder verkocht, maar later opnieuw
op de markt gebracht. Het merk Vita Cola verloor
na 1989 bijvoorbeeld de concurrentiestrijd met
het Amerikaanse Coca-Cola en verdween uit de
schappen, maar werd in 1994 alweer opnieuw in
productie genomen. Tegenwoordig is het colamerk dankzij de Ostalgie nog steeds populair en zelfs
sponsor van een Oost-Duitse voetbalclub.
Realiteit
Was het leven ook echt beter in het voormalige Oost-Duitsland? Op die vraag in een enquête van
het Duitse blad Der Spiegel antwoordde 57 procent van de voormalige Ossies ‘ja’. Een belangrijke
reden voor dat gevoel kan zijn dat er niemand werkloos was in de socialistische staat. Dat
veranderde na de hereniging, waarna Oost-Duitsers de concurrentie op de arbeidsmarkt moesten
aangaan met hoogopgeleide West-Duitsers. Hoewel Oost-Duitsers het gevoel hadden
tweederangsburgers te zijn in het verenigde Duitsland, werden er met het project ‘Aufbau Ost’
miljarden gepompt in de moderne opbouw van de voormalige DDR. En hoewel sommige
deelstaten, zoals Mecklenburg-Vorpommern en Brandenburg achterbleven bij de rest, was de
groeiende welvaart in veel Oost-Duitse deelstaten al snel voelbaar.
Hoewel Duitsland inmiddels bijna 30 jaar herenigd is, bestaan de ostalgie en de culturele kloof
tussen oost en west tot vandaag de dag. Toeristen in Berlijn hebben inmiddels de
gecommercialiseerde vorm van Ostalgie ontdekt en trekken enthousiast klikkend met hun
fotocamera’s massaal in Trabantjes door het oude Oost-Berlijn. Zo levert die nostalgie dus ook nog
iets op.
Souvenirkraampje met DDR-spullen in
Berlijn (2006)
22
− Wat betekent de term ‘ostalgie’? Welke twee woorden herken je hierin?
‘Ostalgie’ betekent het verlangen naar de tijd van de vroegere DDR. Het is een samentrekking van
de woorden ‘Ost’ (Oosten) en ‘nostalgie’.
− De film ‘Goodbye Lenin!’ wordt onlosmakelijk verbonden met die ‘ostalgie’. Kan jij verklaren
waarom?
Alex probeert voor zijn zieke moeder de DDR te doen herleven in haar slaapkamer. Hiervoor gaat
hij op zoek naar allerhande verdwenen Oost-Duitse producten en voorwerpen. De film doet de
vroegere Oost-Duitse burgers nostalgisch terugdenken aan het leven in de voormalige DDR.
− Critici zijn van mening dat de Ostalgieshows en films een te eenzijdig beeld geven van de DDR
en dat de onderdrukking en de mensenrechtenschendingen tijdens de DDR-dictatuur worden
geminimaliseerd. Geeft de film ‘Goodbye Lenin!’ ook zo’n eenzijdig en positief beeld van de
DDR weer? Onderbouw je antwoord met een concreet voorbeeld.
Hoewel de film ‘Goodbye Lenin!’ een zeker positief nostalgisch gevoel naar de voormalige DDR
oproept, hebben de filmmakers ook aandacht voor de negatieve kanten van het DDR-regime. Zo
wordt in de film een vredevolle betoging voor meer persvrijheid hardhandig neergeslagen door de
Oost-Duitse politie (inperking van de persvrijheid). Aan het einde van de film geeft Alex zelf toe dat
het beeld dat hij van de DDR gaf nooit een echt maar geïdealiseerd beeld was: “Het land dat mijn
moeder verliet, was een land waar ze in geloofde. En dat wij tot haar laatste seconde in stand
hielden. Een land dat in werkelijkheid nooit zo heeft bestaan.”
PROPAGANDA en FAKE NEWS
Om de verdwenen DDR in stand te houden voor zijn moeder maakt Alex samen met een vriend een
vals tv-journaal. Kijk naar het laatste zelfgemaakte nieuwsfragment van Alex (01:48:02-en
beantwoord vervolgens de vragen:
− Waarover bericht het valse tv-journaal? Strookt de inhoud met de historische werkelijkheid?
De grenzen tussen Oost- en West-Duitsland worden opengesteld en inwoners van de
kapitalistische BRD sluiten zich aan bij de communistische DDR. De historische werkelijkheid wordt
met andere woorden omgedraaid.
23
− Op welke manier tracht Alex het journaal zo realistisch mogelijk voor te stellen?
Hij mengt fictieve beelden met authentiek historisch
beeldmateriaal. Ook laat hij een fictieve speech inspreken
door een acteur.
− Welke link kan je leggen tussen de persvrijheid tijdens het DDR-regime en de
nieuwsfragmenten van Alex?
Alex probeert een zo positief mogelijk beeld van de DDR te creëren voor zijn moeder. Daarmee
gebruikt hij dezelfde propagandatechnieken als het voormalige DDR-regime (inperking
persvrijheid).
− Waarvoor wil de regisseur de kijker waarschuwen?
Propaganda en fake news. Wees altijd kritisch bij het vergaren van informatie.
6. Besluit
Bundel al je opgedane kennis uit de historische filmanalyse en beantwoord de slotvraag: Waarom is
‘Goodbye Lenin!’ al dan niet een goede historische speelfilm? Beargumenteer je mening met enkele
voorbeelden.
‘Goodbye Lenin!’ (Wolfgang Becker, 2003) is een zeer geslaagde historische speelfilm. De film
draait rond het fictieve gezin Kerner en biedt een goede historische inkijk in het dagelijkse leven in
Berlijn in de periode van de ‘Wende’ of omwenteling (1989-1990). De film maakt slim gebruik van
authentiek historisch beeldmateriaal en mixt fictie en historische gebeurtenissen op een originele
wijze met elkaar. Zo wordt het persoonlijke verhaal van de familie Kerner tegen een waarachtige
historische achtergrond geplaatst. De film heeft zowel aandacht voor de positieve als negatieve
kanten van het DDR-regime en velt geen eindoordeel. De filmmakers laten het aan de kijker zelf om
een oordeel te vellen. Tot slot waarschuwen de filmmakers de kijker voor onkritische (n)ostalgische
gevoelens, propaganda en fake news.
24