E n c h i r i d i u m l a t i n u m
AD USUM STUDENTIUM
IURISPRUDENTIAE
www.univie.ac.at/latein/ius
© 2017 Clemens Weidmann
17. Auflage
2
Vorbemerkung Das vorliegende Arbeitsheft basiert in seinem Kern auf dem von Robert Wallisch 2003 erstellten Codicillus latinus, einer speziell für die juristische Fachsprache relevanten Einführung in die lateinische Formenlehre und Syntax. Aufbau und Strukturierung blieben weitgehend unver-ändert, die einzelnen Kapitel wurden um zahlreiche Beispielsätze und Übungstexte erweitert. Das Heft ist in 15 Lektionen gegliedert: Von Anfang an wurde besonderes Augenmerk auf die Erarbeitung eines juristischen Basiswortschatzes und die Verwendung originaler oder originalgetreuer Sätze gelegt. Darüber hinaus sollen Übungen zur Wortschatzerweiterung den Einfluss der lateinischen Sprache auf den Wortschatz der modernen Sprachen (v.a. Deutsch, Englisch, Französisch) deutlich machen. Für die Lehrveranstaltung sind als ergänzendes Arbeitsmaterial ein Vokabelheft sowie ein lateinisch-deutsches Wörterbuch erforderlich. Das gesamte Arbeitsheft, zahlreiche interaktive Grammatikübungen mit automatischer Wortformbestimmung u.v.m. finden Sie Online unter www.univie.ac.at/latein/ius/. Ich ersuche alle Benutzer dieses Skriptums und der Internet-Version, mir Kritik, Verbesserungs- und Ergänzungsvorschläge zukommen zu lassen. Wien, im Oktober 2017 Clemens Weidmann
3
Lectio 1
(VERBALFORMEN, PRÄSENSSTAMM UND PERFEKTSTAMM, AKTIV UND PASSIV)
Das lateinische Verbum existiert in zwei Formen: a) Präsensstamm (Handlung im Verlauf; linearer, unvollendeter Aspekt) und b) Perfektstamm (Handlung im Vollzug; punktueller, vollendeter Aspekt). Vom Präsensstamm werden die Zeiten Präsens, Imperfekt und Futur; vom Perfektstamm die Zeiten Perfekt und Plusquamperfekt gebildet. Der Perfektstamm, dessen Gestalt aus dem Präsenstamm nicht sicher erschlossen werden kann, ist im Wörterbuch (in den sogenannten Stammformen) angegeben und sollte mit jedem Vokabel mitgelernt werden. Wörterbücher listen Verben nach deren Präsenstamm (Präsens, 1. Person Singular) auf.
a) Präsensstamm (aktiv)
>>Das Präsens der romanischen Sprachen im Vergleich
Latein Deutsch Franz. Ital. Span. Infinitiv amare Endungen aimer amare amar
1. Pers. Sg. 2. Pers. Sg. 3. Pers. Sg. 1. Pers. Pl. 2. Pers. Pl. 3. Pers. Pl.
(ego) amo (tu) amas (ille) amat (nos) amamus (vos) amatis (illi) amant
-o (-m) -s -t -mus -tis -nt
ich liebe du liebst er,sie,es liebt wir lieben ihr liebt sie lieben
j’aime tu aimes il aime (-t-il) nous aimonsvous aimez ils aiment
amo ami ama amiamo amate amano
amo amas ama amamos amais aman
Die Zeiten des lateinischen Präsensstammes werden folgendermaßen gebildet: Wortstamm + (Zeitsuffix) + Personalendung Beispiel ama- -mus Präsens, amamus – wir lieben ama- -ba- -mus Imperfekt, amabamus – wir liebten ama- -bi- -mus Futur, amabimus – wir werden lieben Im Imperfekt ist die Endung für die 1.P.Sg. -m, z.B.: amabam – ich liebte Der Infinitiv hat die Endung -re: amare – (zu) lieben Nach dem Endbuchstaben des Wortstammes unterscheidet man vier Konjugationstypen:
1.) A- Konjugation (1)
Der Wortstamm endet auf -a, der Infinitiv auf -are, z.B.: iudico 1, iudicare (= urteilen) (ego) (tu) (ille) (nos) (vos) (illi)
Präsens iudic - o („Wörterbuchform“) iudica - s iudica - t iudica - mus iudica - tis iudica - nt
(ego) (tu) (ille) (nos) (vos) (illi)
Imperfekt iudica - ba - m iudica - ba - s iudica - ba - t iudica - ba - mus iudica - ba - tis iudica - ba - nt
In der a-Konj. verschmelzen in der 1.P.Sg. a und o zu o.
4
2.) E- Konjugation (2)
Der Wortstamm endet auf -e, der Infinitiv auf -ére, z.B.: teneo 2, tenére (= halten) Präsens tene - o („Wörterbuchform“) tene - s tene - t tene - mus tene - tis tene - nt
Imperfekt tene - ba - m tene - ba - s tene - ba - t tene - ba - mus tene - ba - tis tene - ba - nt
3.) Konsonantische Konjugation (3)
Der Wortstamm endet auf einen Konsonanten, der Infinitiv auf -ere, z.B.: dico 3, dicere (= sagen) Präsens dic - o („Wörterbuchform“) dic - i - s dic - i - t dic - i - mus dic - i - tis dic - u - nt
Imperfekt dic - e - ba - m dic - e - ba - s dic - e - ba - t dic - e - ba - mus dic - e - ba - tis dic - e - ba - nt
Zwischen Stamm und Endung wird ein kurzer Bindevokal eingeschoben, meist -i, vor n -u, vor r -e; im Imperfekt steht vor dem Zeitsuffix -ba- wie in der e-Konj. ein langes e.
4.) i- Konjugation (4)
Der Wortstamm endet auf -i, der Infinitiv auf -ire, z.B.: audio 4, audíre (= hören) Präsens audi - o („Wörterbuchform“) audi - s audi - t audí - mus audí - tis audi - u - nt
Imperfekt audi - e - ba - m audi - e - ba - s audi - e - ba - t audi - e - ba - mus audi - e - ba - tis audi - e - ba - nt
Wie in der Konsonantischen Konjugation wird in der 3.P.Pl. Präs. zwischen Stamm und Endung ein -u eingeschoben, im Imperfekt wird wie in 3. Konj. ein langes e eingeschoben.
Bestimmen und übersetzen Sie folgende Formen: tenere tenebant tenes audimus absolvebant absolvis absolvo absolvunt accusabamus accusabas accusant accusant datis dicimus audis faciebam agebam agitis dabas damnabas damnas damnatis damus das faciebamus faciebant facio finiebam finiebat finit finiunt iubebas iubent liberabant liberabatis liberamus liberant videbamus videbas videbat vident videtis vinciebas vincebas
5
Präsensstamm (passiv)
Für das Passiv gibt es eigene Endungen, die an den Präsensstamm angeschlossen werden. Präsens Imperfekt Endung Deutsch
(ego) (tu) (ille) (nos) (vos) (illi)
tene - or tene - ris tene - tur tene - mur tene - mini tene - ntur
(ego) (tu) (ille) (nos) (vos) (illi)
tene - ba - r tene - ba - ris tene - ba - tur tene - ba - mur tene - ba - mini tene - ba - ntur
-or, -r -ris -tur -mur -mini -ntur
ich werde/wurde gehalten du wirst/wurdest gehalten er,sie,es wird/wurde gehalten wir werden/wurden gehalten ihr werdet/wurdet gehalten sie werden/wurden gehalten
Der passive Infinitiv hat die Endung -ri (1., 2., 4. Konj.) bzw. -i (3. Konj.): amari – geliebt (zu) werden, teneri – gehalten (zu) werden, dici – gesagt (zu) werden, audiri – gehört (zu) werden Bestimmen und übersetzen Sie folgende Formen: videbar absolvitur liberamini accusabatur finimini iubetur accusor dabatur agebatur agi vinci dari damnabantur videtur absolvimini liberantur accusaris finiris damnabatur agitur vincior agimini dantur dicuntur
b) Perfektstamm (aktiv)
Die aktiven Zeiten des Perfektstammes (Perfekt und Plusquamperfekt) werden in folgender Weise gebildet (zum Passiv Perfekt s. Lectio 6): Perfektstamm + zeitspezifische Personalendung (Beispiel: Perf. und Plqupf. von dico 3 – sagen; Perfektstamm: dix-)
Perfekt Plusquamperfekt Endungen Latein Deutsch Endungen Latein Deutsch -i -isti -it -imus -istis -erunt
dix - i dix - isti dix - it dix - imus dix - istis dix - erunt
ich sagte du sagtest er/sie/es sagte wir sagten ihr sagtet sie sagten
-eram -eras -erat -eramus -eratis -erant
dix - eram dix - eras dix - erat dix - eramusdix - eratis dix - erant
ich hatte gesagt du hattest gesagt er/sie/es hatte gesagt wir hatten gesagt ihr hattet gesagt sie hatten gesagt
Der Infinitiv Perfekt Aktiv hat die Endung -isse; z.B.: dixisse – gesagt zu haben
Bildung des Perfektstammes
Der Perfektstamm wird in der 1. und 4. Konjugation regelmäßig durch Anfügen von -v gebildet, z.B.: amav- (amavi – ich liebte), audiv- (audivi – ich hörte); in der 2. Konjugation wird das auslautende -e des Stammes durch -u ersetzt, z.B.: nocu- (nocui – ich schadete). Unregel-mäßige Perfektstammbildungen gibt es in allen Konjugationen, vor allem in der 3. Konjugation, bei der der Perfektstamm nach keiner bestimmten Regel gebildet wird.
6
Perfekt bisher bekannter Verben:
1. Konj. (a-Konj.) iudico 1 > iudicavi (regelmäßig; ebenso z.B. amo 1, accuso 1, damno 1, libero 1) do 1 > dedi
2. Konj. (e-Konj.) teneo 2 > tenui (regelmäßig; ebenso z.B. debeo 2, habeo 2, noceo 2, valeo 2) video 2 > vidi iubeo 2 > iussi respondeo 2 > respondi
3.Konj. (Kons. Konj.) absolvo 3 > absolvi ago 3 > egi delinquo 3 > deliqui vinco 3 > vici dico 3 > dixi
4. Konj. (i-Konj.) audio 4 > audivi (regelmäßig; ebenso z.B. finio 4, punio 4) facio (4) > feci venio 4 > veni sentio 4 > sensi vincio 4 > vinxi
Übungsbeispiele
Das Perfekt bezeichnet eine abgeschlossene, vergangene Handlung; es ist die Erzählzeit des Lateinischen und wird im Deutschen meist mit dem Präteritum oder Perfekt übersetzt. Caesar dixit: „Veni, vidi, vici.“ – Cäsar sagte: „Ich kam, sah und siegte.“ Das Imperfekt bezeichnet eine vergangene, vom Standpunkt des Sprechers nicht vollendete (immer wiederkehrende, unvollendete oder nur versuchte) Handlung. Im Imperfekt wäre folgender Satz aus dem Munde Cäsars undenkbar: „Veniebam, videbam, vincebam.“ Was ist der Unterschied? Titius rem amico dabat / dedit. – Titius gab die Sache dem Freund. Cicero dixit: „Dixi.“ Debeo venire. / Debemus finire. / Debeo audiri. / Debes puniri. / Debuistis liberari. Debent vinciri. / Gaius videtur venire. / Gaius deliquisse accusatur. Bestimmen und übersetzen Sie folgende Formen: absolvebar absolvimus absolvit accusaverat accusaverunt agis audiveramus audivimus damnavimus damnavistis dederam dederat dedistis deliqueras deliquistis dicimus dixeras diximus dixit egeram egisti egit feci fecisti finiveratis finivit iubent iudicavi iudicavistis iusserant iussimus iussistis liberaveras liberaverat liberavit punimus respondet respondit tenuerant tenuerat vidisti vidistis vidit vinxerant
7
Lernvokabel
Die Zahl hinter dem Verb gibt den Konjugationstyp an. (do 1 steht für do, das, dare)absolvo 3, -solvi freisprechen accuso 1, -avi anklagen ago 3, egi treiben, handeln,
klagen amo 1, -avi lieben audio 4, -ivi hören damno 1, -avi verurteilen debeo 2, -ui schulden, sollen,
müssen delinquo 3, -liqui verbrechen dico 3, dixi, dictum sagen do 1, dedi geben facio (4) (Inf.: facere),
feci tun, machen
finio 4, -ivi beenden
habeo 2, -ui haben, halten iubeo 2, iussi (+ Akk.) befehlen, beauftrageniudico 1, -avi richten, Recht spre-
chen libero 1, -avi befreien noceo 2, -ui schaden punio 4, -ivi bestrafen respondeo 2, -ndi antworten sentio 4, sensi fühlen teneo 2, tenui halten valeo 2, -ui stark sein, geltenvenio 4, veni kommen video 2, vidi sehen vincio 4, vinxi fesseln vinco 3, vici besiegen
Wortschatzerweiterung
Erklären Sie folgende Wörter: judizieren, agieren, finish, punish, vinkulieren
Lectio 2
(A-/O-DEKLINATION: SUBSTANTIV, ADJEKTIV)
Die O-Deklination auf -us bzw. -r (meist maskulin)
Beispiel: dominus, -i m. – der Herr, Eigentümer - ebenso dekliniert vir, viri m. – der Mann (Substantive werden immer mit dem Genetiv und dem Geschlecht angegeben)
Singular Plural Frage Nominativ (1.F.) dominus domini quis ? – wer ? / quid – was ? Genetiv (2. F.) domini dominorum cuius ? – wessen ? Dativ (3. F.) domino dominis cui ? – wem ? Akkusativ (4. F.) dominum dominos quem ? – wen ? / quid – was ? Ablativ (6. F.) domino dominis a quo ? – von wem ?
Die A-Deklination (meist feminin)
Beispiel: causa, -ae f. – der Grund, die Rechtssache Singular Plural Nominativ causa causae Genetiv causae causarum Dativ causae causis Akkusativ causam causas Ablativ causa causis Ebenso: homicida, -ae m. – der Mörder
8
Die O-Deklination auf -um (neutrum)
Beispiel: delictum, -i n. – das Verbrechen Singular Plural
Nominativ delictum delicta Genetiv delicti delictorum Dativ delicto delictis Akkusativ delictum delicta Ablativ delicto delictis Im Neutrum sind Nominativ und Akkusativ immer formengleich; der Plural endet immer auf -a.
Musterwörter
animus, -i m. – Geist, Gemüt, geistige Einstellung animus domini in animo habere causa, -ae f. – Grund, Rechtssache iusta causa amicorum causa causa parva
causam agere causam tenere delictum, -i n. – Verbrechen delictum publicum dominus, -i m. – Herr, Eigentümer dominus servi servus, -i m. – Sklave servus fugitivus (fugitivus 3 – flüchtig) servus publicus
Die Deklination des Adjektivs der a-/o-Dekl. (z.B. bonus 3)
Die Zahl 3 hinter dem Adjektiv kennzeichnet die Zugehörigkeit zur a-/o-Deklination (bonus 3 = bonus, bona, bonum)
maskulin sing. feminin sing. neutrum sing. Nominativ bonus bona bonum Genetiv boni bonae boni Dativ bono bonae bono Akkusativ bonum bonam bonum Ablativ bono bona bono
maskulin plur. feminin plur. neutrum plur. Nominativ boni bonae bona Genetiv bonorum bonarum bonorum Dativ bonis bonis bonis Akkusativ bonos bonas bona Ablativ bonis bonis bonis
Das Adjektiv wird mit dem Substantiv in Zahl, Fall und Geschlecht übereingestimmt
causa prima causa publica dolus malus delictum continuum Beispiel: dominus bonus / homicida malus (Sg., Nom., m.); Das Wort homicida wird nach der a-Deklination abgewandelt ist aber maskulin. Daher hat das Adjektiv maskuline Endung. Deklinieren Sie: bonus dominus, causa bona, delictum publicum, servus malus, homicida malus
9
Kongruenz (Übereinstimmung) zwischen Subjekt und Prädikat:
Poena videt servum, servus poenam non videt. (Singular) Poenae vident servos, servi poenas non vident. (Plural)
Satzanalyse (Subjekt – Prädikat – Objekt)
Dominus filii servum amico dat. Quid agitur ? dat (Prädikat). Quis dat ? dominus (Subjekt) Quem dominus dat ? servum (Objekt im Akk.) Cuius servum dat ? filii (Attribut im Gen.) Cui servum filii dat ? amico (Objekt im Dat.)
Amicus Titi causam audivit.
Quid agitur ? audivit (Prädikat) Quis audivit ? amicus. (Subjekt) Quid amicus audivit ? causam (Objekt im Akk.) Cuius causam audivit ? Titi (Attribut im Gen.)
Geben Sie auf folgende Fragen mehrere mögliche Antworten! Quem dominus punit ? Quid servus fecit ? Cui amicus nocet ? Quis servum venire iussit ? Cuius servum vidisti ? Cui poenam dedisti ? Quid agis ? A quo liberaris ?
Übungssätze
Titus vidit Cornelium. Et Cornelius vidit Titum. Dominus bonum servum liberaverat. Reos damnavistis. Servum filii vidisti. Servum filii viderunt. Servorum bonorum filios vidisti. Amici causam egeram. Amici causam egerant. Amici causam iudicavi.
Gaius Tito magnam iniuriam fecerat. Titus adversarium delicti accusavit. Iudex (= Richter) rei causam audivit et reum damnavit. Iudex reo dixit: „Contra facta non valent argumenta. Ergo puniri debes.“ Iudex reum non absolvit. Reus causam dixerat, sed causam non tenuerat. Funktionen des Ablativs:
Der bloße Ablativ (ohne Präposition) erfüllt zahlreiche Funktionen, die in den modernen europäischen Sprachen von Präpositionen geleistet werden. Diese Funktionen ergeben sich aus folgenden Fragen:
1. woher, wovon (unde ?) – Ablativ der Trennung (separativus) 2. wodurch, womit, wie (qua re ? quomodo ?) – Ablativ des Mittels (instrumenti) 3. wo, wann (ubi ? quando ?) – Ablativ des Ortes / der Zeit (loci / temporis)
10
Übersetzen Sie die Sätze und ordnen Sie den Ablativ einer der drei Funktionen zu!
anno domini primo loco Amicus periculo liberatur. Iudex reum culpa liberavit. Dolo malo deliquistis. Hoc (dieser, Abl.) loco delictum feci. Hoc anno nihil boni feci. Romani gladiis et scutis pugnabant. (gladius, -i m. – Schwert; scutum, -i n. – Schild) Adversarius Tito iniuria damnum dedit.
Der Accusativus cum infinitivo (AcI)
Iubeo servum venire. Video servum venire. Audio servum venire. Dico: „Servus venit.“ Dico servum venire.
Vidi amicum causam agere. Audivi amicum causam agere. Iussi amicum causam agere. Dixi: „Amicus causam agit.“ Dixi amicum causam agere.
Videmus reum nihil dixisse. Audimus reum nihil dixisse. Dicimus: „Reus nihil dixit.“ Dicimus reum nihil dixisse. Iussimus reum nihil dicere.
Causa finitur. Video causam finiri. Iubeo causam finiri. Dico: „Causa finiri debet.“ Dico causam finiri debere.
Servus liberari debet. Dominus dixit servum liberari
debere. Dominus iussit servum liberari.
Damnum iniuria datur. Gaius dixit damnum iniuria dari. Iudex vidit damnum iniuria dari.
Im AcI wird eine Aussage einem Verb untergeordnet. (Oft bei video, audio, sentio, dico, respondeo, iubeo)
De causa Gaii
Quintus Gaium delicti magni accusaverat. Marcus, patronus Gaii, causam Gaii dicebat, iu-dex causam Gaii audiebat. Iudex reum interrogavit: „Quis vocaris?“ Ille respondit: „Vocor Gaius“. Iudex interrogavit: „Quid fecisti?“ Ille dixit: „Nihil feci.“ Gaio iudex respondit: „Sed magni delicti accusaris. Audiveram Quintum hoc dicere: ‘Gaium delictum fecisse dico’.“ Gaius respondit: „Scio. Quintus adversariique hoc dicunt. (= Scio Quintum adversariosque hoc dicere). Sed ego non feci delictum.“ Marcus, patronus Gaii, dixit: „Audivisti Gaium nihil mali fecisse. Delictum non fecit. Alibi (= alio loco) enim erat. Sed adversarii dolo malo culpam Gaio dant. Ergo iubeo Gaium absolvi et Quintum adversariosque accusari. Dixi.“ Iudex dixit: „Ergo Gaius absolvi, Quintus autem iniuriae accusari debet.“ Sic Marcus Gaii causam bene egit Gaiumque periculo liberavit.
iudex – Richter erat – er war hoc – dieses, das
Lernvokabel
adversarius 3 feindlich; Subst.: Feindalius 3 ander(er) amicus 3 freundlich; Subst.: Freundanimus, -i m. Geist, Gemüt, geistige
Einstellung annus, -i m. Jahrargumentum, -i n. Beweis, Argument autem (an 2.
Satzstelle) aber
bene gut (Adv.) bonus 3 gut causa, -ae f. Grund, Rechtssachecontinuus 3 ununterbrochen contra (+ Akk.) gegen culpa, -ae f. Schuld, Fahrlässigkeitdamnum, -i n. Schaden delictum, -i n. Delikt, Verbrechendolus, -i m. Arglist, Vorsatz
11
dominus, -i m. Herr, Eigentümer enim (an 2.
Satzstelle) nämlich
ergo daher et und, auch et ... et sowohl ... als auchfactum, -i n. Tatsache filia, -ae f. Tochter filius, -i m. Sohn homicida, -ae m. Mörder iniuria, -ae f. Unrecht interrogo 1 fragen iustus 3 gerecht liber, -era, -erum 3 frei; Subst. (Pl.): Kinderlocus, -i m. Ort, Stelle magnus 3 großmalus 3 schlecht nihil nichts non nicht
parvus 3 klein patronus, -i m. Patron, Rechtsbeistandpericulum, -i n. Gefahr permitto 3, -misi erlauben poena, -ae f. Strafe primus 3 erste(r) privatus 3 privat publicus 3 öffentlich pugno 1 kämpfen -que (nachgestellt) und reus 3 schuldig; Subst.:
Angeklagter Romanus 3 römisch; Subst.: Römerscio 4 wissen sed aber, sondern servus, -i m. Sklave sic sovir, viri m. Mann voco 1 rufen
Wortschatzerweiterung
Erklären Sie folgende Wörter: publik, privat, Delikt, bonus / malus, prima, Servus, Injurien, Triumvirat, Patron, Nihilist
Lectio 3
(KONSONANTISCHE DEKLINATIONEN)
Die konsonantische Deklination maskulin und feminin
Beispiel: lex, legis f. – Gesetz (der Stamm ist immer am Genetiv erkennbar: leg-is – Stamm+Endung)
Singular Plural Nominativ lex leges Genetiv legis legum Dativ legi legibus Akkusativ legem leges Ablativ lege legibus
Die konsonantische Deklination des Neutrum
Beispiel: ius, iuris n. – Recht (Ebenso alle Wörter auf -men, -minis n., z.B.: crimen, criminis) Singular Plural
Nominativ ius iura Genetiv iuris iurum Dativ iuri iuribus Akkusativ ius iura Ablativ iure iuribus Im Neutrum sind Nom. und Akk. immer gleich; der Plural endet auf -a (vgl. delictum, -i n.)
12
Musterwörter der konsonantischen Deklinationen
lex, legis f. lex Aquilia poena legis lex publica lege agere
fraus, fraudis f. pia fraus fraus legis
mos, moris m. boni mores o tempora, o mores ! mos maiorum (maiores – Vorfahren) contra bonos mores
actor, actoris m. actor causae
actio, actionis f. actio utilis legis actio actio furti (furtum, -i n. – Diebstahl) actio iniuriarum
ius, iuris n. ius civile ius naturale ius privatum ius publicum ius Romanum
corpus, corporis n. corpus delicti corpora delicti corpus iuris civilis corpore et animo
Kombination verschiedener Deklinationen
Singular Plural Nominativ lex bona leges bonae Genetiv legis bonae legum bonarum Dativ legi bonae legibus bonis Akkusativ legem bonam leges bonas Ablativ lege bona legibus bonis Das Adjektiv wird mit dem Substantiv in Zahl, Fall und Geschlecht übereingestimmt ! Wenn Adjektiv und Substantiv verschiedenen Deklinationen angehören, sind die Endungen meist nicht identisch. Übungen 1) Deklinieren Sie: ius privatum, actor bonus, honor magnus, pia fraus, homo liber, crimen publicum, actor publicus 2) Stimmen Sie das Adjektiv bonus mit folgenden Wörtern überein: servo, legi, causas, iura, moribus, iudicis, vir, cives 3) Bei welcher dieser Formen kann es sich um einen Genetiv (Sg./Pl.) handeln ? temporis, animo, causas, servorum, legum, delictum, moris, armis, dominis, actori, plebis, crimina, iniuriae, filium, corpori, patri, filii, morti Wie die Substantive werden auch die Adjektive der kons. Dekl. (mit geringfügigen Abweichungen; s. Lectio 8) abgewandelt. omnis (m.f.), omne (n.), Gen.: omnis – ganz, alle / naturalis, -e – natürlich / civilis, -e – bürgerlich / utilis, -e – nützlich
Übungssätze
Iudex iudicat. / Iudex ius dicit. // Iudices iudicant / Iudices ius dicunt. Minima non curat praetor. Praetor actionem utilem dedit.
13
Silent leges inter arma. Contra periculum naturalis ratio permittit se defendere. Furiosi voluntas nulla est. (furiosus 3 – wahnsinnig) Legibus obligamur. Imperatores Romani multa bella gerebant. Imperatori bono plebs honores magnos tribuit. Cives iniuria vexabantur. Damnum corpore corpori datur. Omnes homines legibus et moribus reguntur. Princeps legibus solutus est. (solutus 3 – gelöst, befreit) Mandatum morte solvitur. Crimina morte exstinguuntur (exstinguo 3 ~ solvo). Nec filii culpa patri nec patris culpa filio imputari debet. (imputo 1 – anrechnen) Nec filiis culpa patrum nec patribus culpa filiorum imputari debet.
Lernvokabel
actio, -onis f. Klage actor, -oris m. Kläger arma, -orum n. (Pl.!) Waffen bellum, -i n. Krieg civilis, -e bürgerlich civis, -is m./f. Bürger corpus, -oris n. Körper crimen, -inis n. Verbrechen, Vorwurfcuro 1 (+ Akk.) sich kümmern umdefendo 3, -ndi verteidigen est istfraus, -dis f. Betrug gero 3, gessi (aus)führen, handelnhomo, -inis m. Mensch honor, honoris m. Ehre imperator, -oris m. Befehlshaber, Feldherr,
Kaiser inter + Akk. zwischen, unter iudex, -dicis m. Richter ius, iuris n. Recht lex, legis f. Gesetz minimus 3 kleinster, geringfügigmors, mortis f. Tod mos, moris m. Sitte, Gewohnheitmulti, -ae, -a viele
naturalis, -e natürlich neque = nec und nicht neque ... neque weder ... noch nullus 3 kein, nichtig obligo 1 verpflichten omnis, -e ganz, alle pater, patris m. Vater pius 3 fromm, pflichtbewusstplebs, plebis f. Volk, Plebs,
Bürgerstand (im Gegensatz zu den Patriziern)
praetor, -oris m. Prätor princeps, -cipis m. Erster, Fürst, Kaiserratio, -onis f. Vernunft, Überlegungrego 3, rexi lenken, leiten se (Akk.) sich sileo 2 ~ taceo 2 schweigen, still seinsolvo 3, solvi lösen, zahlen tempus, -oris n. Zeit tribuo 3, -ui zuteilen, erweisenutilis, -e nützlich vexo 1 quälen voluntas, -tatis f. Wille
Wortschatzerweiterung
Was bedeuten die lateischen Adjektive corporalis, criminalis, legalis, moralis, mortalis, principalis ? Won welchem Wort sind sie abgeleitet ? Was bedeuten die Wörter amikal, Filiale, kausal, lokal, minimal, Pönale, rational, temporal ? Im Französischen wurde -alis zu -ell; daher: kriminell, rationell, Naturell, …
14
Lectio 4
(„ESSE“/“POSSE“/PRÄPOSITIONEN/KONJUNKTIONEN)
PRÄSENS der lateinischen, französischen und spanischen Verben „esse“, „être“ und „ser“ (= sein)
Latein Französisch Spanisch sum es est sumus estis sunt
je suis tu es il est nous sommes vous êtes ils sont
soy eres es somos sois son
IMPERFEKT der lateinischen, italienischen und spanischen Hilfsverben „esse“, „essere“ und „ser“
Latein Italienisch Spanisch eram eras erat eramus eratis erant
ero eri era eravamo eravate érano
era eras era éramos erais eran
Vgl. die Endung des Plusquamperfekts (s. Lectio 1)
PERFEKT der lateinischen, italienischen und spanischen Hilfsverben „esse“, „essere“ und „ser“
Latein Italienisch Spanischfui fuisti fuit fuimus fuistis fuerunt
fui fosti fu fummo foste furono
fui fuiste fue fuimos fuisteis fueron
Das Plusquamperfekt lautet im Lateinischen fueram.
Präsens, Imperfekt, Perfekt und Plusquamperfekt des Verbs „posse“ (= können)
Präsens Imperfekt Perfekt Plusquamperfekt pos-sum pot-es pot-est pos-sumus pot-estis pos-sunt
pot-eram pot-eras pot-erat pot-eramus pot-eratis pot-erant
potu-i potu-isti potu-it potu-imus potu-istis potu-erunt
potu-eram potu-eras potu-erat potu-eramus potu-eratis potu-erant
pot- = „mächtig, fähig“ Lautlehre: ts > ss
15
Die wichtigsten Präpositionen
mit dem Akkusativ mit dem Akk. oder Abl. mit dem Ablativ ad = zu, an, bei ante = vor apud = bei contra = gegen inter = zwischen per = durch post = nach, hinter propter = wegen ultra = über ... hinaus
in + Akk. = in, nach (wohin ?) in urbem = in die Stadt sub + Akk. = unter (wohin ?) sub aquam = unter das W. in + Abl. = in, auf (wo ?) in urbe = in der Stadt sub + Abl. = unter (wo ?) sub aqua = unter dem Wasser
a/ ab = von (... weg) e/ ex = aus (... heraus) de = von (... herab), über cum = (gemeinsam) mit sine = ohne pro = vor, für, anstelle von prae = vor (voran) coram = angesichts, in
Gegenwart von
Bekannte Ausdrücke mit Präpositionen
ab urbe condita actio de dolo actio in factum actio pro socio ad acta ad multos annos apud acta contra legem coram iudice coram publico cum populo agere cum tempore/sine tempore de facto de iure ex iusta causa ex lege ex officio in dubio contra actorem in dubio pro reo in iure / apud iudicem ius ad bellum ius in bello ius inter gentes nulla poena sine lege pars pro toto per se periculum in mora post mortem primus inter pares pro parte sub modo sub poena ultra petitum
acta, -orum n. – Akten conditus 3 – gegründet modus, -i m. – Bedingung officium, -i n. – Pflicht, Amt petitus 3 – gefordert socius, -i m. – Partner
Die wichtigsten Konjunktionen zur Einleitung von Nebensätzen:
cum = als, wenn si = wenn, falls antequam = bevor postquam = nachdem dum = während, solange ubi = wo, sobald quamquam = obwohl quod = weil, dass, was, das qui = wer, der
Übungstext
De bello Hostes e suis sedibus in Italiam venerunt. Postquam per totam Italiam cucurrerunt,
venerunt ad urbem Romam, ubi cives in magno periculo erant. In urbem autem hostes invadere non potuerunt, propterea quod magnus murus inter Romanos et hostes erat. Qua de causa urbem obsidebant. Quamquam Romani videbant hostes adesse, nemo ex urbe fugere temptavit. Imperator civibus dicebat: „Cives Romani estis. Dum hostes in armis sunt, nemo 5 securus esse potest. Bellum iustum gerimus. Si hostes vincimus, liberi sumus; si vero ab hostibus vincimur, servi sumus. Silent leges inter arma. Ius est in armis. Mora pro culpa est. Qui hostes adiuvat, pro hoste habetur; qui vero hostes vincit, in bonis civibus est. Nemo pugnare desinere debet. Sed nemo ultra posse tenetur.“ Ubi imperator dicere desiit, omnes pro patria contra hostes pugnabant: alii de muris tela in hostes coniecerunt, alii ante muros gladiis 10 cum hostibus pugnaverunt, alii etiam sine armis se defenderunt; etiam servi per se fecerunt, quod omnes facere viderunt. Hostes, ubi viderunt Romanos praevalere, a Romanis pacem petiverunt et pugnare desierunt. Qua de causa Romani cum hostibus pacem fecerunt et sic ex hostibus amicos fecerunt.
adiuvo 1, -iuvi – unterstützen conicio (4), -ieci – werfen, schleudern curro 3, cucurri – laufen gladius, -i m. – Schwertinvado 3, -vasi – eindringen obsideo 2, -sedi – belagern praevaleo 2 = prae + valeo = engl. prevail securus 3 – sichersedes, -is f. – Wohnsitz suus 3 – sein, ihrtelum, -i n. – Wurfgeschoß
Übereinstimmung (Kongruenz) zwischen Subjekt und Prädikat:
Mater semper certa est, pater semper incertus. Matres semper certae sunt, patres semper incerti. Scimus matrem semper certam esse, patrem semper incertum. Nemo ante mortem beatus est. (beatus 3 – glücklich) Libera matrimonia esse debent. (matrimonium, -i n. – Ehe)
Übungssätze
Alimenta cum vita finiuntur. (alimentum, -i n. – Lebensmittel, Unterhalt(szahlung)) Cum servo nulla actio est. Iudex ius facit inter partes. Iudices inter partes iudicant. Damnum sine iniuria esse potest. Actor reum in ius vocat. Nec filius pro patre nec pater pro filio reus est. Par in parem non habet imperium. Adhuc sub iudice lis est. (adhuc – noch immer) Homicidae mali ad bestias damnabantur. (bestia, -ae f. – wildes Tier) Reus ibi debet puniri, ubi deliquit. Ubi bene, ibi patria est. Ubi iudex, ibi iudicium. (iudicium, -i n. – Urteil) Ubi nullus actor est, ibi nullus iudex est. Reus, cum tacet, se accusat. Multi, cum accusantur, fugere temptant. Omnes iudices iudicant, cum omnes adsunt. Iudex postquam sententiam dixit, iudex esse desinit. (sententia, -ae f. – Urteil) Dum vita est, spes est. (spes, -ei f. – Hoffnung) Si vis pacem, para bellum! (vis = du willst; para = bereite !) Lex est, quod populus iubet. Nemo, qui damnare potest, absolvere non potest. Ius publicum privatorum pactis mutari non potest. Quod scripsi, scripsi. Bis dat, qui cito dat. (bis – zweimal, doppelt; cito – rasch) Dolo agit, qui petit, quod statim reddere debet.
Lernvokabel
a, ab + Abl. von (weg) ad + Akk. zu, an, bei adsum, -es, -esse, -fui dasein ante + Akk. vor antequam bevor apud + Akk. bei aqua, -ae f. Wasser
cedo 3, cessi weichen, gehencertus 3 sicher, gewiss coram + Abl. in Gegenwart voncum wenn, sooft, alscum + Abl. (zusammen) mitde + Abl. von (herab), überdesino 3, -sii aufhören
17
dubius 3 zweifelhaft dum solange, währende, ex + Abl. aus (heraus) etiam auch fugio 3, fugi fliehen gens, gentis f. Stamm, Volk hostis, -is m. Feind ibi dort imperium, -i n. Herrschaft in + Abl. in, auf (wo ?) in + Akk. in, nach (wohin ?)incertus 3 unsicher, ungewissiniustus 3 ungerecht inter + Akk. zwischen lis, litis f. Streit mater, matris f. Mutter mitto 3, misi schicken mora, -ae f. Aufenthalt, Verzugmurus, -i m. Mauer muto 1 verändern nemo (= ne-homo) niemand pactum, -i n. Vereinbarung par, paris gleich pars, -rtis f. Teil, Partei patria, -ae f. Heimat pax, pacis f. Frieden per + Akk. durch peto 3, -ivi anstreben, verlangen,
erbitten
pono 3, posui setzen, legen, stellenpopulus, -i m. (Staats)volk possideo 2, -sedi besitzen possum, potes, posse,
potuikönnen
post + Akk. nach postquam nachdem prae + Abl. vor (voran) pro + Abl. vor, für, anstelle vonpropter + Akk. wegen propterea deswegen qua de causa aus diesem Grundquamquam obwohl qui wer, der quod das, was; weil reddo 3, -didi zurückgeben scribo 3, scripsi schreiben semper immer si wenn, falls sine + Abl. ohne statim sofort sub + Abl. unter (wo ?) sub + Akk. unter (wohin ?)sum, es, esse, fui sein tempto 1 versuchen totus 3 ganz ubi wo, sobald urbs, urbis f. Stadt vita, -ae f. Leben
Wortschatzerweiterung
Zusammengesetzte Verben (Verbum simplex / verbum compositum)
Durch Voranstellen von „Vorsilben“ (Präfixen) wird die Bedeutung des einfachen Verbs (verbum simplex) verändert. Als Präfixe werden neben Präpositionen auch unselbständige Wörter verwendet: ob- entgegen, pot- mächtig, re(d)- zurück, wieder; di(s)- auseindander; tra(ns-) hinüber, ... . Was bedeuten die folgenden zusammengesetzten Verben (Komposita)?
venio 4: advenio, convenio, evenio, intervenio, invenio, pervenio, praevenio sum: absum, adsum, desum, intersum, obsum (~ noceo), possum, praesum, prosum do 1: addo 3, edo 3, prodo 3, reddo 3, subdo 3, trado 3 valeo 2: praevaleo sedeo 2 („sitzen“): obsideo, possideo (pot + s- = poss-), praesideo pono 3 („setzen, legen, stellen“): appono (d+p>pp), compono, depono, dispono, expono, impono, interpono, oppono, praepono, propono, repono, suppono, transpono cedo 3 („weichen, gehen“): abscedo, accedo, concedo, decedo, discedo, excedo, intercedo, praecedo, procedo, recedo, succedo mitto 3 („schicken, lassen“): amitto, admitto, committo, demitto, dimitto, emitto, permitto, promitto, remitto, transmitto fero („tragen“): affero (d+f > ff), confero, defero, infero, offero, perfero, praefero, profero, refero, suffero, transfero
18
Lectio 5
(E- UND U-DEKLINATION)
Die E-Deklination (meist feminin)
Beispiel: res, rei f. – Sache Singular Plural
Nominativ res res Genetiv rei rerum Dativ rei rebus Akkusativ rem res Ablativ re rebus Ausnahme: Maskulin ist dies, diei m. – Tag
Die U-Deklination (meist maskulin)
Beispiel: casus, -us m. – Fall, Zufall Singular Plural
Nominativ casus casus Genetiv casus casuum Dativ casui casibus Akkusativ casum casus Ablativ casu casibus Ausnahmen: Feminin sind manus, -us f. – Hand, Gewalt und domus, -us f. – Haus Deklinieren Sie: dies certus, vis maior, senatus Romanus (nur Sg.)
Musterwörter
res, rei f. res publica – Staat res privata res dubiae actio in rem re vera in medias res ex re certa
fides, -ei f. bona fide mala fides fides Punica (= fraus) fide iubeo
casus, us m. casus belli casu mortis casus foederis (foedus, -eris n. – Bündnis)
senatus, -us m. senatus populusque Romanus (= SPQR) princeps senatus auctoritas senatus senatus consultum (= SC; consultum, -i n. = Beschluss)
manus, -us f. manu propria (proprius 3 – eigen) uxor in manu (uxor, -oris f. – Ehefrau) servum manu mittere ad manus
usus, -us m. ususfructus usu capere usu et ratione furtum usus (furtum, -i n. = Diebstahl) ad usum proprium
vis, -, -, vim, vi; Pl.: vires, virium f. vis maior viribus unitis (unitus 3 – geeint, vereint) vis legis cum viribus pro viribus nec vi nec clam nec precario (clam – heimlich; precario – aufgrund einer Bittleihe)
19
Übungssätze
Res publica est res populi. Res succedit in locum pretii et pretium in locum rei. (succedo 3 – folgen; pretium, -i n. Kaufpreis) Omnium rerum mensura est homo. (mensura, -ae f. – Maß) Felix, qui potuit rerum cognoscere causas. (felix – glücklich; cognosco 3, cognovi – erkennen) Bona fides praesumitur, dolus non praesumitur. Fundamentum iustitiae est fides. (fundamentum, -i n. – Fundament) prima facie (facies, -ei f. – Gesicht, Blick) Superficies solo cedit. (superficies, -ei f. – Oberfläche; solum, -i n. – Boden) Dies diem docet. Quod sine die debetur, statim debetur. Manus manum lavat. Casum sentit dominus / Casus nocet domino. Casus non praestantur, dolus semper praestatur. Vim vi repellere licet. (pello 3 – schlagen, stoßen; re-pello ?) Ultra vires nemo obligatur. Res iudicata ius facit inter partes. (iudicatus 3 – gerichtlich entschieden) Contra rem iudicatam nemo auditur. Res iudicata pro veritate accipitur. / Confessio pro veritate accipitur. Venire contra factum proprium non licet. / Venire contra proprios consensus non licet. (proprius
3 – eigen; consensus, -us m. – Zustimmung) Auctoritas, non veritas facit legem. Non deest rei publicae consilium neque auctoritas senatus. Certum est senatum ius facere posse. Aut Caesar aut nihil.
Lernvokabel
accipio 3, -cepi annehmen, bekommenauctoritas, -tatis f. Ansehen, Einfluss,
Autorität aut oder (ausschließend)aut ... aut entweder ... odercapio 3, cepi fangen, fassen casus, -us m. Fall, Zufall confessio, -onis f. Geständnis consilium, -i n. Plan, Rat desum, -es, -esse,
-fui fehlen
dies, diei m. Tag doceo 2, -ui lehren domus, -us f. Haus fides, -ei f. Vertrauen, Treuefructus, -us m. Frucht, Ertrag iustitia, -ae f. Gerechtigkeit
lavo 1, lavi waschen licet 2 (unpers.), licuit es ist erlaubt, man darfmaior, -oris größer manus, -us f. Hand, Gewalt medius 3 mitten, mittlerer praesto 1, -stiti gewähren, erfüllenpraesumo 3, -sumpsi voraussetzen,
vermuten res, rei f. Sache res publica Staat senatus, -us m. Senat usus, -us m. Gebrauch, Nutzenususfructus, -us m. Fruchtgenuss veritas, -tatis f. Wahrheit verus 3 wahr vis, vim, vi; Pl.:vires,
-ium f.Kraft, Gewalt
Gegenteile – Ergänzen Sie die folgenden Sätze
Qui est iniustus, non est iustus. Quod non est factum, est infectum. Qui non est testatus, est intestatus. (testatus 3 – mit Testament)
20
Quod est incertum, non est ... . Quod est inutile, non est ... Qui est inimicus, non est ... Qui est pater, non est ... Qui est liber, non est ... Quod est malum, non est ... Quod est parvum, non est ... Qui absolvitur, non ... Quod licet domino, non licet ... Qui possidet bona fide, non possidet ... Amicus certus in re incerta cernitur. (cerno 3, crevi – erkennen, entscheiden) mors certa, hora incerta (hora, -ae f. – Stunde)
Wortschatzerweiterung
Was bedeutet das Adjektiv realis / irrealis ? Erklären Sie die Wörter casual, manual, usual.
Lectio 6
(PPP, PERFEKT UND PLUSQUAMPERFEKT IM PASSIV)
Für die Bildung des Passivs im Perfekt und Plusquamperfekt benötigt man das Partizip Perfekt Passiv (= PPP) und das Hilfsverb „esse“. Perf. (PPP + Präsens von esse): accusatus sum – ich bin angeklagt worden Plusqupf. (PPP + Imperfekt von esse): accusatus eram – ich war angeklagt worden Das PPP wird gewöhnlich durch Anfügen von -tus 3 an den Verbalstamm gebildet, z.B:
iudico 1 > iudicatus 3 – geurteilt, entschieden habeo 2 > habitus 3 – gehabt (e > i: habeo > habitus) dico 3 > dictus 3 – gesagt audio 4 > auditus 3 – gehört
Das PPP dekliniert wie die Adjektive der a/o-Deklination (z.B. bonus 3 / accusatus 3). Deklinieren Sie: res iudicata, ius dictum, lex scripta Präsensstamm, Perfektstamm und PPP gemeinsam bilden die Stammformen eines Verbums:
iudico 1, iudicas, iudicare, iudicavi, iudicatum (= geurteilt) habeo 2, habes, habere, habui, habitum (= gehabt) dico 3, dicis, dicere, dixi, dictum (= gesagt) audio 4, audis, audire, audivi, auditum (= gehört)
1., 2. P. Präsens, Infinitiv Präsens, 1. P. Perfekt, PPP im Neutrum (manche Verben haben im Passiv nur unpersönlich Formen, z.B. ventum est)
Stammformen unregelmäßiger Verben
do 1, dedi, datum praesto 1, praestiti, praestitum adiuvo 1, adiuvi, adiutum doceo 2, docui, doctum moveo 2, movi, motum
iubeo 2, iussi, iussum video 2, vidi, visum (d+t > s) possideo 2, possedi, possessum respondeo 2, respondi, responsum dico 3, dixi, dictum
21
duco 3, duxi, ductum rego 3, rexi, rectum solvo 3, solvi, solutum absolvo 3, absolvi, absolutum defendo 3, defendi, defensum cedo 3, cessi, cessum mitto 3, misi , missum desino 3, desii, desitum delinquo 3, deliqui, delictum vinco 3, vici, victum praesumo 3, praesumpsi, praesumptum
gero 3, gessi, gestum pono 3, posui, positum peto 3, petivi, petitum reddo 3, reddidi, redditum ago 3, egi, actum facio, facis, fácere, feci, factum capio, capis, cápere, cepi, captum accipio, accipis, accipere, accepi, acceptum sentio 4, sensi, sensum vincio 4, vinxi, vinctum
Beispiele für die Bildung von Perfekt und Plusquamperfekt Passiv:
Amicus accusatus est. Causa finita est.Rei damnati sunt. Res iudicatae sunt.Homicida punitus erat. Fraus legi facta est.Princeps legibus solutus est. Res vi possessae sunt.Damnum iniuria datum est. Bellum gestum est.Pax facta erat. Lex iussa est.Poena data est. Lex lata erat.Leges mutatae erant. Lis finita est.Manus motae sunt. Ab amico adiuta eramCausa bene acta est. Nihil factum erat.Hostes victi sunt. Res reddita erat.Manus vinctae erant. Causa possessionis mutata erat. Servi venire iussi sunt. Res in tua potestate posita est. (tuus 3 = dein)
Partizipialkonstruktionen (Verbindung zweier Aussagen)
Partizipien werden oft dazu verwendet, einen Nebengedanken einem Hauptgedanken unterzu-ordnen. Das PPP ist passiv und vorzeitig, d.h. es beschreibt einen vor der Haupthandlung liegenden Vorgang.
1.) Participium coniunctum
I: Amicus periculo liberatus erat. (Nebengedanke) II: Amicus iudici gratiam dixit. (Hauptgedanke) I+II: Amicus periculo liberatus iudici gratiam dixit. Übersetzungsmöglichkeiten a) Partizip: Der aus der Gefahr befreite Freund dankte dem Richter. b) zwei Hauptsätze: Der Freund war aus der Gefahr befreit worden und dankte (dann)
dem Richter.c) Relativsatz: Der Freund, der aus der Gefahr befreit worden war, dankte dem R. d) Nebensatz: Der Freund dankte, nachdem / weil er aus der Gefahr befreit worden
war, dem Richter.e) Präpositionalausdruck Der Freund dankte nach (wegen) der Befreiung aus der Gefahr dem
Richter.
22
Amicus capitis damnatus fugere temptavit. Amicus bene defensus a iudice absolvitur. Amicus in urbe accusatus coram iudice se defendit. Iudex causam amici in urbe accusati audivit. Amico in urbe accusato nocuisti. Amicum in urbe accusatum adiuvare temptabam. Amico in urbe accusato fugere temptavi.
2.) Ablativus absolutus
I: Manus vinctae erant. II: Rei abducti sunt. I+II: Rei manibus vinctis abducti sunt. Im Gegensatz zum Participium coniunctum (1) haben im Ablativus absolutus (2) Haupt- und Nebengedanke kein gemeinsames Wort. Der Nebengedanke steht im Ablativ. Rei causa audita abducti sunt. Rei causa dicta abducti sunt. Rei confessione facta abducti sunt. Romani bello finito pacem fecerunt. Romani hostibus victis pacem fecerunt. Romani pace facta hostes in societatem acceperunt. Causa audita iudex reum absolvit. Causa indicta damnatus sum. (Quod non est dictum, est indictum) Perfecta emptione periculum ad emptorem respicit (respicio 3 – zurückschauen, sich beziehen auf).
Lernvokabel
adiuvo 1, -iuvi, -iutum unterstützen, helfencapitis damnare zum Tod verurteilencaput, capitis n. Kopf, Haupt(sache),
Leben duco 3, duxi, ductum führen emo 3, emi, emptum kaufen emptio, -onis f. Kauf emptor, -oris m. Käufer finis, -is m. Ende (vgl. finio)
gratia, -ae f. Gunst, Dank iudicium, -i n. Urteil, Prozess moveo 2, movi,
motumbewegen
perficio 3, -feci, -fectum
vollenden
possessio, -onis f. Besitz possessor, -oris m. Besitzer societas, -tatis f. Bündnis, Gesellschaft
Wortschatzerweiterung
Manche Partizipien werden als Substantive verwendet, z.B.: acta (n.pl.), adiutum, advocatus, consultum (zu consulo 3, -sului, -sultum – beschließen), datum, debitum, delictum, depositum, dictum, digesta (digero 3 – einteilen), edictum, factum, interdictum, iudicatum, iussum, mandatum (von mando 1 – beauftragen), missum, petitum, responsum, visum manche als Adjektive, z.B.: absolutus 3, perfectus 3, rectus 3, solutus 3 Welche Verben liegen diesen Wörtern zugrunde ?
23
Vom PPP-Stamm ausgehend können neue Substantive und Adjektive gebildet werden ago 3, egi, actum – handeln, klagen actor – Kläger actio – Klage possideo 2, -sedi, -sessum – besitzen possessor – Besitzer possessio – Besitz emo 3, emi, emptum – kaufen emptor – Käufer emptio – Kauf vendo 3, vendidi, venditum – verkaufen venditor – Verkäufer venditio – Verkauf -or, -oris m. (nomen agentis, Täter) accusator, actor, adiutor, debitor, defensor, doctor, fideiussor, imperator, petitor, rector, scriptor, victor; Faktor, Motor, Sensor -io, -onis f. (Tat) absolutio, accusatio, actio, bonorum possessio, cessio, condictio (eigentlich: Vereinbarung des Gerichtstermins [zur Rückforderung]), damnatio, defensio, exceptio, fideiussio, gestio, interrogatio, iuris dictio, iussio, legislatio, liberatio, missio in possessionem, obligatio, perceptio, petitio, praesumptio, responsio, solutio, traditio, transmissio; Diktion, Interaktion, invention, Kollation, Kommission, Konstitution, Mutation, Opposition, permission, Relation, Transaktion, Translation, Vision -us, -us m. (Tat) Die meisten Wörter der u-Deklination sind von einem PPP abgeleitet casus (zu cado 3 – fallen), usus (zu utor 3 – gebrauchen) actus, adventus, auditus, consensus, conventus, (aquae) ductus, habitus, motus, processus, visus testis de visu / auditu (testis, -is m. – Zeuge) permissu domini – mit Erlaubnis des Eigentümers / iussu principis – auf Befehl des Kaisers -ivus 3 – die Tat betreffend fugitivus 3 – fliehend Aktiv, auditiv, Dativ, deskriptiv, Iudikativ, interrogativ, iussiv, legislative, Motiv, perfektiv, possessiv, präsumptiv, präventiv, temptativ Der Wechsel zwischen Präsensstamm und PPP-Stamm lässt sich auch in modernen Fremd-wörtern beobachten. Welche lateinischen Verben liegen den folgenden Fremdwörtern zugrunde ? agieren : Aktion dozieren : Doktor emittieren : Emission evinzieren : Eviktion infizieren : Infektion inskribieren : Inskription komponieren : Komposition konzedieren : Konzession konzipieren : Konzept(ion) produzieren : Produkt(ion) promovieren : Promotion repetieren : Repetition revidieren : Revision suggerieren : Suggestion transferieren : Translation Vom PPP-Stamm mancher Verben können Verben der a-Konjugation (auf -o 1) abgeleitet werden, die eine frequentative oder intensivere Bedeutung als das Grundverb haben. capio 3M, cepi, captum – fangen > capto 1 – Jagd machen (captator – Erbschleicher) cedo 3, cessi, cessum – weichen, gehen > cesso 1 – ausbleiben, fehlen dico 3, dixi, dictum – sagen > dicto 1 – ansagen, diktieren (vgl. dictator)
24
Lectio 7
(PERSONALPRONOMEN UND POSSESSIVPRONOMEN)
Personalpronomen
Sg. ich du sich (refl.) Nom. Dat. Akk. Abl.
ego mihi me a me / mecum
tu tibi te a te / tecum
––– sibi se a se / secum
Pl. wir ihr sich (refl.) Nom. Dat. Akk. Abl.
nos nobis nos a nobis / nobiscum
vos vobis vos a vobis / vobiscum
––– sibi se a se / secum
Die Präposition cum (mit) wird an das Personalpronomen angehängt: mecum – mit mir
Possessivpronomen
(Possessivpronomina sind im Lateinischen wie Adjektive zu behandeln) meus 3 – mein tuus 3 – dein suus 3 – sein, ihr noster, nostra, nostrum – unser vester, vestra, vestrum – euer Deklinieren Sie: pater noster, res mea, ius tuum
Das Possessivpronomen gibt wie der Genetiv den Eigentümer an
Servus meus est. / Servus domini est. // Servus emptione meus fit. / Servus emptione domini fit. Fundi tui sunt. / Fundi amici sunt. // Fundi usu mei facti sunt. / Fundi usu amicorum facti sunt. Das Reflexivpronomen se bzw. suus 3 bezieht sich immer auf das Subjekt des Satzes. Amici sibi nocent. Gaius res suas vendit. / Iulia res suas vendit. / Amici res suas vendunt. Im AcI (s. Lectio 2 und 14) bezieht sich das Reflexivpronomen auf das übergeordnete Subjekt: Reus dixit se non deliquisse. – Der Angeklagte sagte, dass er (selbst) kein Verbrechen begangen habe. Dominus servum ad se venire iussit. – Der Herr befahl, dass der Sklave zu ____ kommt. Als nicht-reflexives Personalpronomen der 3. Person (er, sie, es) werden die Demonstrativ-pronomina is bzw. ille verwendet (s. Lectio 9). Das Wort suus 3 wird in bestimmten Verbindungen prägnant verwendet, z.B.: suo nomine (nomen, -minis n. – Name; in seinem eigenen Namen) / alieno nomine sui iuris (seines Rechts, autonom, selbständig) / alieni iuris suo iure (mit seinem Recht, mit vollem Recht) suo anno (in „seinem“ Jahr, d.h. im gesetzlich frühest möglichen Jahr) Cicero suo anno consul factus est. sui heredes (eigenberechtigte Erben) delictum sui generis
25
Übungssätze
Ego te absolvo. / Nos vos absolvimus. Non mihi, sed tibi noces. / Non nobis, sed vobis nocetis. Nec tecum possum vivere nec sine te. Ubi rem meam invenio, ibi vindico (vindico 1 – beanspruchen). Tua res agitur. / Vestrae res aguntur. Aliis si licet, tibi non licet. Civitas sibi facit civem. Nemo sibi mandare potest. Nemo secum contrahere potest. Nemo rem suam emere potest. Nemo iudex in sua causa esse potest. Nemo tenetur se ipsum (= selbst) accusare. Nemo tenetur adversarium armare contra se. (armo 1 – bewaffnen) Per liberas personas acquiri nobis nihil potest. (acquiro 3, -isivi, -isitum – erwerben) animo nostro, corpore alieno possidemus suum cuique tribuere (cuique = jedem)
Testamentum Titi Annosi
Titus Annosus vitam longam agebat. Ubi sensit mortem adesse, testamentum facere in animo habuit. Qua de causa multos testes ad se convocavit; testibus convocatis (= postquam testes convocati sunt,) testamentum fecit; testamento facto (= postquam testamentum factum est,) e vita cessit. Tito mortuo (= postquam Titus mortuus est,) iudex ad diem constitutum omnes heredes ad se convocavit: uxorem, filios et filias, fratrem et sorores cum liberis. Die constituto 5 omnes ad iudicem convenerunt: uxor, filii filiaeque, frater sororesque. Omnes aderant, nemo ex heredibus aberat. Antequam testamenti verba legebantur, iudex omnes tacere iussit. Tacent omnes, silent omnes, nullum verbum auditur. Iudex testamentum manu tenebat heredibusque dicebat: „Si omnes ad me convenistis, testamentum a meo servo legi potest.“ Servus testamentum sibi datum coram omnibus heredibus magna voce legit: 10
„Testamentum Titi Annosi. Ego Titus Annosus, Titi filius, sentio mortem corporis prope esse et finem meae vitae
adesse. Quamquam corporis vires mihi deesse video, tamen me summam mentis potestatem habere scio. Itaque Caium Fidelium et Marcum Scriptorem aliosque nostrae civitatis bonos cives ad me vocavi et testes meae ultimae voluntatis esse iussi. Propterea quod propria manu 15 scribere non potui, dictavi et servum pro me scribere iussi.
Terentia, uxor amata, filii filiaeque, frater sororesque, dum in vita fui, multum me amaverunt. Qua de causa Terentia mihi ex tertia parte heres esto. Filii filiaeque ex tertia parte heredes sunto. Etiam frater sororesque ex tertia parte heredes sunto. Iubeo autem uxori Terentiae dari pro hereditate domum et fundum Cornelianum. Partem pecuniae iubeo pro 20 hereditate dari fratri et sororibus, alteram partem pecuniae iubeo pro hereditate dari liberis. Stichus autem, servus meus, qui summa fide mea iussa fecit semperque pius erat, liber esto. Corpori meo iubeo fieri monumentum in via publica. Ibi scribi debet: ‘Titus Annosus vixi annos LXXX; magnos rei publicae honores gessi; iubeo vos valere.’
Datum Idibus Martiis anni millesimi ab urbe condita. 25 Ego, Titus Annosus, coram testibus manu propria testamento subscripsi.“ Testamento lecto (= postquam testamentum lectum est) iudex dixit: „Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest. Testamentum iure factum
est. Nihil enim contra bonos mores scriptum esse audivi, ergo nulla pars testamenti pro non scripto habetur. Cum verba testamenti dubia non sunt, voluntas testantis in dubium vocari non 30 debet. Video certam esse voluntatem testantis et cognosco certas personas heredes institutas
26
esse. Titus iussit Terentiam sibi ex tertia parte heredem esse debere, filios filiasque ex tertia parte, fratrem sororesque ex tertia parte. Suum cuique tribui debet: Terentiae domus et fundus Cornelianus, fratri sororibusque pars pecuniae, filiis altera pars pecuniae. Titi filii sui iuris fiunt. Stichum Titus liberum esse iussit: Ergo Sticho ex testamento libertas reddi debet.“ His verbis 35 dictis suum cuique datum est. Nemo nihil ex Titi testamento accepit, nemo sine hereditate fuit. Sic per testamentum concordia inter heredes facta est. Causa bene acta et finita est.
Mira res est: Contenditur de hereditate mortui, dum testamentum profertur in publicum; et cum testamentum prolatum est in publicum, tacent omnes et testamentum audiunt. Quamquam homo mortuus est, tamen hominis mortui vox auditur; quamquam mortuus est, tamen verba 40 valent.
concordia, -ae f. – Eintracht, Einvernehmencondo 3, condidi, conditum – gründen decedo 3, -cessi, -cessum – weggehen, sterbendicto 1 – diktieren esto – er, sie, es soll sein / Pl.: sunto his (Abl. Pl.) – diese Idus Martiae – die Iden des März (15. März)millesimus 3 – der tausendste
mirus 3 – seltsammonumentum, -i n. – Denkmal, Grabmalqua de causa – aus diesem Grund, dahersubscribo = sub + scribo testans, -ntis m./f. – Erblasser testatus 3 / intestatus 3 – mit Testament / ohne
Testament
Lernvokabel
absum, -es, -esse, afui abwesend seinalienus 3 fremd, einem
anderen gehörigalter, altera, alterum der andere (von
zweien), der zweite
civitas, -tatis f. Bürgerschaft, Gemeinde, Stadt
cognosco 3, -gnovi, -gnitum
erkennen
constituo 3, -stitui, -stitutum
festsetzen
contendo 3, -tendi, -tentum
sich anstrengen, streiten
contraho 3, -traxi, -tractum
zusammenziehen, (einen Vertrag) abschließen
convenio 4, -veni, -ventum
zusammenkommen, übereinkommen
convoco 1 (con + voco) zusammenrufenego, (mei,) mihi, me,
me(cum) ich
fio 4, fieri, factus sum (gemacht) werden, entstehen
frater, -tris m. Bruder fundus, -i m. Grundstückgenus, generis n. Geschlecht, Arthereditas, -tatis f. (das) Erbe,
Erbschaft
heres, heredis m./f. (der/die) Erbe (-in)instituo 3, -stitui, -stitutum einsetzen,
einrichteninvenio 4, -veni, -ventum finden itaque daher lego 3, legi, lectum lesen libertas, -tatis f. Freiheit longus 3 lang mens, mentis f. Denkkraft, Geistmeus 3 mein mortuus 3 tot multum viel, sehr nos, (nostri,) nobis, nos,
nobis(cum)wir
noster, -tra, -trum 3 unser pecunia, -ae f. Geld persona, ae f. Person potestas, -tatis f. Macht profero, -fers, -ferre, -tuli,
-latumhervorbringen
prope (+ Akk.) nahe proprietas, -tatis f. Eigentum proprius 3 eigen se (Akk.), sibi (Dat.),
se(cum) (Abl.)sich
socius, -i m. Kamerad, Bündnispartner
soror, -oris f. Schwester summus 3 höchster
27
suus 3 sein tamen dennoch tertius 3 dritter testamentum, -i n. Testament testis, -is m. Zeuge tu, (tui,) tibi, te, te(cum) du tum dann tuus 3 dein ultimus 3 letzter
uxor, -oris f. Ehefrau verbum, -i n. Wort vester, -tra, -trum 3 euer via, -ae f. Straße, Wegvivo 3, vixi, victum leben vos, (vestri,) vobis, vos,
vobis(cum)ihr
vox, vocis f. Stimme
Wortschatzerweiterung
Durch Suffixe (Nachsilben) können aus Adjektiven (oder Substantiven) abstrakte Substantive gebildet werden; vgl. im Dt. -schaft, -heit, -keit, -tum, ... -tas, -tatis f. (dt.: -tät, engl.: -ty, frz.: -té, it.: -tà, span.: -dad)
socius > societas: vgl. society, societé, società, sociedad Socii societatem contrahunt. Sed socius mei socii non est meus socius, nisi ego ipse cum eo societatem contraho. (nisi = wenn nicht; ipse – selbst; cum eo – mit ihm)
civis > civitas: vgl. city, cité, città, ciudad liber > libertas: vgl. liberty, liberté, libertà, liberdad auctor (Urheber) > auctoritas heres > hereditas: Qui hereditatem accipit, heres est. proprius 3 > proprietas verus 3 > veritas utilis > utilitas (utilitas publica) (ille) potest > potestas securus 3 (sicher) > securitas pius > pietas
Was bedeutet Bonität, Kontinuität, Parität, Pietät, publicity, Qualität, Rarität, Universität? Besonders häufig ist diese Wortbildung bei Adjektiven auf -alis / -aris (vgl. Lectio 3) Emotionalität (e+mot+ion+ali+tas), Generalität, Kriminalität, Legalität, Liberalität, penalty (< poenalitas), Popularität, Realität, Totalität, Vitalität -itia, -itiae f. iustus 3 > iustitia amicus 3 > amicitia malus 3 > malitia -tudo, -tudinis f. multi > multitudo magnus 3 > magnitudo longus 3 > longitudo certus 3 > certitudo
Lectio 8
(DEPONENTIEN UND ADJEKTIVE DER KONSONANTISCHEN DEKLINATION)
Die Adjektive der konsonantischen Deklination gleichen den Substantiven der konsonantischen Deklination (s. Lectio 3). Es gelten jedoch folgende Abweichungen: Neutrum Sg. Nom. und Akk.: meist auf -e, z.B.: omne crimen Neutrum Pl. Nom. und Akk.: -ia statt -a, z.B.: omnia crimina Ablativ Singular : -i statt -e, z.B.: de omni crimine Genetiv Plural: -ium statt -um, z.B.: omnium criminum
28
Einen Genetiv Plural auf -ium haben auch einige Substantive, deren Stamm eigentlich auf -i endet, z.B.: civis > civium, finis > finium, gens > gentium, hostis > hostium, lis > litium, mens > mentium, pars > partium, testis > testium, urbs > urbium
Bekannte Ausdrücke:
ius gentium bonum commune res communes omnium delictum commune perpetuum mobile (perpetuus 3 – dauerhaft, unaufhörlich) bellum omnium contra omnes brevi manu (brevis, -e – kurz) / longa manu Der substantivisch gebrauchte Plural eines Adjektivs im Neutrum wird Deutsch meist mit Singular wiedergegeben: omnia – alles, multa – vieles, mobilia – Bewegliches, bewegliche Dinge (> Möbel), bona – Güter Veritas omnia vincit. Reus multa, non multum dixit.
Deklinations- und Kongruenzübungen
Singular Plural Nominativ casus difficilis casus difficiles Genetiv casus difficilis casuum difficilium Dativ casui difficili casibus difficilibus Akkusativ casum difficilem casus difficiles Ablativ casu difficili casibus difficilibus Deklinieren Sie: lex naturalis, causa gravis, res mobilis, ius civile, civis Romanus
Übungssätze
Multae res naturali iure omnium hominum communes sunt. Multa naturali iure omnium hominum communia sunt. Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit. (natura, -ae f. – Natur; animal, -is n. –
Lebewesen, Tier) Vim vi defendere omnes leges omniaque iura permittunt. Difficile est omnium legum vim tenere. Difficile est saturam non scribere. (satura, -ae f. – Satire) Omnia sunt incerta, cum a iure discessum est.
Deponentien sind Verben mit passiver Form, jedoch nicht passivischer Bedeutung!
Im Wörterbuch stehen sie demnach mit der Endung „-or“
Aktiv (Sj > Obj.) Medium (Sj > Sj) Passiv (> Sj) Das Subjekt übt die Handlung aus.
Das Subjekt übt die Handlung an sich aus.
Die Handlung wird am Subjekt ausgeübt.
Iudex causam finit. Causa finitur. Causa a iudice finitur. Dominus vocat servum Stichum.
Servus Stichus vocatur. Servus a domino Stichus vocatur.
Liberos tuos lavas. Liberi tui lavantur. Liberi tui a te lavantur. Homines manus movent. Manus moventur. Manus ab hominibus moventur. Rem meam in via dereliqui. Res mea in via derelicta est. Res mea a me in via derelicta
est. Praetores leges mutaverunt. Leges mutatae sunt. Leges a praetoribus mutatae
sunt.
29
Tempora mutantur (et nos mutamur in illis).
Iudex ad reum vertitur. Facta loquuntur. Rex non moritur. Reus poenam patitur. Legem sequor. Iure meo utor. Servus venire videtur.
Wichtige Deponentien:
morior 3, (Inf. mori), mortuus sum = sterben patior 3 (Inf. pati), passus sum = leiden loquor 3, (Inf. loqui), locutus sum = sprechen sequor 3, (Inf. sequi), secutus sum (+ Akkusativ) = folgen utor 3, (Inf. uti), usus sum (+ Ablativ) = gebrauchen videor 2 (Inf. videri), visus sum = gesehen werden, scheinen
Übungssätze zu den Deponentien
Roma locuta (est), causa finita (est). Actio personalis moritur cum persona. Causa data (est), causa non secuta (est). Cogitationis poenam nemo patitur. (cogito 1 – denken) Dulce et decorum est pro patria mori. (dulcis, -e – süß; decorus 3 – ehrenvoll) Actor sequitur forum rei. / Actores forum rei secuti sunt. Res accessoria sequitur rem principalem. (accessorius 3 – hinzutretend, neben-; principalis, -e –
Haupt-) Mobilia personam sequuntur. Noxa caput sequitur. Liberi ex iustis nuptiis procreati patrem sequuntur; vulgo quaesitus matrem sequitur. (procreo 1
– zeugen, hervorbringen; vulgo quaesitus = „ein im Volk erworbener“, ein uneheliches Kind) Omnes populi communi hominum iure utuntur. / Omnes populi communi hominum iure usi sunt. Qui suo iure utitur, nemini facit iniuriam. Exsecutio iuris non habet iniuriam. (exsecutio, -onis f.;
Subst. zu exsequor 3, -secutus sum – befolgen, ausführen) Qui summo iure utitur, summam iniuriam facit. Iure suo uti nemo cogitur.
Lernvokabel
cogito 1 denken cogo 3, coegi, coactum zusammentreiben,
zwingen committo 3, -misi,
-missum zusammenschicken
, (ein Verbre-chen) begehen, anvertrauen
communis, -e gemeinsam derelinquo 3, -liqui,
-lictum zurücklassen
difficilis, -e schwierig
discedo 3, -cessi, -cessum
auseinandergehen, weggehen
forum, -i n. Marktplatz, Gerichtsplatz
gravis, -e schwer, strengloquor 3, locutus sum sprechen mobilis, -e beweglich morior 3, mortuus sum sterben nuptiae, -arum f. Hochzeit, Ehepatior 3, passus sum (er)leiden, zulassenrelinquo 3, -liqui, -lictum zurücklassen
30
rex, regis m. König sequor 3, secutus sum
(+ Akk.) folgen
utor 3, usus sum (+ Abl.) verwenden, gebrauchen
verto 3, verti, versum drehen, wendenvideor 2, visus sum scheinen
Wortschatzerweiterung
Bildung von Adjektiven
(Verb) + -bilis, -e – „-bar, -lich“
Durch Anfügen von -bilis (oder -ilis) an den Verbalstamm erhält man Adjektive mit der Bedeutung „-bar, -lich“. (engl. -ble, dt. -bel) Erklären Sie folgende lateinische Wörter: agilis, facilis, mobilis, solubilis, visibilis Erklären Sie folgende Wörter. Welches lateinische Verb liegt ihnen zugrunde ? able (< habilis), accessible, inkompatibel, irreversibel, legible, missile, possible, responsible, sensibel
(Substantiv) + -osus 3 – „-haft“
Durch Anfügen von -osus 3 an den Stamm eines Substantivs erhält man Adjektive mit der Bedeutung „-haft, -lich, -reich“ (frz.: -eux; dt.: -ös). annosus 3, culposus 3, damnosus 3, dolosus 3, morosus 3, verbosus 3 dubios, honorös, malitiös
Konkrete und übertragene (metaphorische) Wortbedeutung
Viele Wörter (bes. Verben) haben eine konkrete Grundbedeutung und eine oder mehrere übertragene (abstrakte) Bedeutungen: cogo 3 (zusammengesetzt aus co+ago) bedeutet konkret „zusammentreiben“ (z.B. zerstreute Schafe), übertragen (metaphorisch) hat das Verb die viel häufigere Bedeutung „zwingen“. concedo 3 (eigentlich „weichen“) > erlauben, gestatten (vgl. Konzession) condico 3 (eigentlich „zusammensagen“) > einen Gerichtstermin (zur Rückforderung) vereinbaren (vgl. condictio) contraho 3 (eigentlich „zusammenziehen“) hat im juristischen Sinne oft die spezielle Bedeutung „Vertragspartner zusammenziehen“, prägnant: „einen Vertrag abschließen“ (vgl. contractus) conduco 3 (eigentlich „zusammenführen“) > (durch Geld) zusammenführen > mieten, pachten (vgl. conductio) convenio 4 (eigentlich „zusammenkommen“) > übereinkommen (vgl. Konvention) committo 3 (eigentlich „zusammenschicken, -lassen“) entwickelt über „manum committere“ (die Hand zusammenbringen) im negativen Sinn die prägnante Bedeutung „(ein Verbrechen) begehen“ (z.B.: furtum committere – einen Diebstahl begehen; vgl. engl.: to commit a crime), im positiven Sinn die prägnante Bedeutung „anvertrauen“ (vgl. Kommission). permitto 3 (eigentlich: „durchlassen“) > erlauben, gestatten promitto 3 (eigentlich: „die Hand vorschicken, -lassen“) > prägnant: „die Hand zum Versprechen vorstrecken = versprechen.
31
Lectio 9
(DEMONSTRATIVPRONOMEN)
Die Demonstrativpronomina gleichen in ihrer Deklination weitgehend den Adjektiven der a-/o-Deklination. Es gelten jedoch prinzipiell folgende Abweichungen: Genetiv Singular: -ius Dativ Singular: -i
Das Demonstrativum is – ea – id (der – die – das)
maskulin sing. feminin sing. neutrum sing. Nominativ is ea id Genetiv eius eius eius Dativ ei ei ei Akkusativ eum eam id Ablativ eo ea eo
maskulin plur. feminin plur. neutrum plur. Nominativ ii eae ea Genetiv eorum earum eorum Dativ iis iis iis Akkusativ eos eas ea Ablativ iis iis iis Durch Anfügen von -dem entsteht das Pronomen idem, eadem, idem – derselbe, dieselbe, dasselbe
hic – haec – hoc (dieser [hier])
m.f.n. sg. m.f.n. pl. Nominativ hic, haec, hoc hi, hae, haec Genetiv huius horum, harum, horum Dativ huic his Akkusativ hunc, hanc, hoc hos, has, haec Ablativ hoc, hac, hoc his Die Formen huius, huic, his gelten für alle drei Geschlechter.
ille – illa – illud (jener)
m.f.n. sg. m.f.n. pl. Nominativ ille, illa, illud illi, illae, illa Genetiv illius illorum, illarum, illorum Dativ illi illis Akkusativ illum, illam, illud illos, illas, illa Ablativ illo, illa, illo illis Ebenso deklinieren iste, ista, istud – dieser (dort/dein) [oft abwertend] und ipse, ipsa, ipsum – (er) selbst Wie bei is, ea, id oder ille, illa, illud endet auch bei alius (der andere) das Neutrum auf -d: aliud – das andere aliud pro alio dare Aliud pro alio invito creditori solvi non potest. (invitus 3 – nicht wollend, gegen den Willen)
32
Aliud est male dicere, aliud accusare. // Aliud est verum tacere, aliud falsum dicere. Einen Genetiv auf -ius und einen Dativ auf -i haben auch die Adjektive alter, nullus, totus, unus res alterius – eine Sache (die) eines anderen (Eigentum ist) ~ res aliena res nullius – eine Sache (die) niemandes (Eigentum ist), eine herrenlose Sache Detentor rem alteri, non sibi habet. (detentor, -oris m. – Inhaber) Nulli res sua servit. (servio 4 – Sklave sein, dienen, eine Servitut haben) Alieno facto ius alterius non mutatur. Alterius nomine agere non licet.
Bekannte Ausdrücke:
ad hoc id est eo ipso ipso iure ipso facto eadem causa eadem res aut idem idem per idem eadem quaestio (quaestio, -onis f. – Frage) ne bis in idem (ne – nicht !; bis – zweimal)
Deklinieren Sie: is homo bonus, haec res mobilis, illud ius dictum
Stimmen Sie die Demonstrativpronomina hic/ille/is mit dem folgenden Substantiv überein!
___ rerum possessionem accepi. De ___ re locuti non sumus. Nemo ___ hominis causam audivit. Ipse ___ viro nocui. Dominus ___ res servis dedit. ___ rebus uti potui. ___ legem praetores mutaverunt. ___ servos punivi.
Übungssätze
Ipse fecit / dixit. Res ipsa testis est. / Res ipsa loquitur. Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest. Durum hoc est, sed ita lex scripta est. Hoc ius civium Romanorum, illud omnium gentium proprium fuit. Iniustum est in una mala causa hunc liberare, illum punire. Culpa lata est nimia neglegentia, id est non intellegere, quod omnes intellegunt. (latus 3 – breit,
groß; nimius 3 – außerordentlich; neglegentia, -ae f. – Nachlässigkeit) His rebus auditis iudex reum absolvit.
Lernvokabel
creditor, -oris m. Gläubiger duo, duae, duo zwei durus 3 hart falsus 3 falsch hic, haec, hoc dieser, diese, diesesidem, eadem, idem derselbe ille, -a, -ud jener intellego 3, -lexi,
-lectum verstehen, einsehen
ipse, -a, -um (er) selbst is, ea, id der, die, das; dieser,
diese, diesesiste, -a, -ud dieser (dein) ita so mereo 2 verdienen nomen, -inis n. Name unus 3 ein(s), ein einziger
Wortschatzerweiterung
Das Pronomen ille lebt in den romanischen Sprachen als Artikel / Personalpronomen weiter: il, le, el, la, loro (< illorum), ...
33
Lectio 10
(RELATIV- UND INTERROGATIVPRONOMEN)
Das substantivische Interrogativpronomen
Nominativ quis ? – wer ? / quid ? – was ? Genetiv cuius ? – wessen ? Dativ cui ? – wem ? Akkusativ quem ? – wen ? / quid ? – was
? Ablativ (a) quo ? – von wem ? Beispiele: quis est iudex ? quid agitur ? cuius res est haec ? cui nocuisti ? cui bono? quem vidisti ? quid fecisti ? a quo accusatus es ?
Das Relativpronomen und adjektivische Interrogativpronomen qui – quae – quod (der – die – das / welcher – welche – welches)
maskulin sing. feminin sing. neutrum sing.
Nominativ qui quae quod Genetiv cuius cuius cuius Dativ cui cui cui Akkusativ quem quam quod Ablativ quo qua quo
maskulin plur. feminin plur. neutrum plur.
Nominativ qui quae quae Genetiv quorum quarum quorum Dativ quibus quibus quibus Akkusativ quos quas quae Ablativ quibus quibus quibus Beispiele für das Interrogativpronomen: quae res agitur ? cuius rei possessionem dereliquisti ? quem servum punivisti ? quam rem ei dedisti ? quo modo hoc fecisti ? quo tempore ? qua de causa hoc fecisti ? qui iudices causam audiverunt ? quam actionem praetor dedit ? qua lege usus es? Der klassische Satz der Kriminalistik: Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando? Durch Anfügen von -que entsteht das Indefinitpronomen quisque = jeder, jemand; suum cuique = jedem das seine Durch Voranstellen von ali- („irgend“) entsteht das Indefinitpronomen (unbestimmte Fürwort) aliquis / aliqui: aliquid haeret (haereo 2 – hängen bleiben) Durch Anfügen von -dam entsteht das Indefinitpronomen quidam, quaedam, quoddam (ein gewisser, mancher, ein nicht näher bekannter)
Bekannte Ausdrücke
status, quo (ante fuit) condicio, sine qua non (fieri potuit)
34
diligentia, quam bonus pater familias in suis rebus (habet; diligentia, -ae f. – Sorgfalt) dies, a quo // iudex, a quo // iudex, ad quem vis, cui resisti non potest (resisto 3 – sich widersetzen) res, quae pondere, numero, mensura valent (pondus, -eris n. – Gewicht; numerus, -i m. – Zahl;
mensura, -ae f. – Maß) res, quae usu consumuntur (consumo 3 – verbrauchen) id, quod actum est // id, quod facere potest cuius regio, eius religio (regio, -onis f. – Gebiet; religio, -onis f. – Religion)
Ersetzen Sie das fettgedruckte Wort durch ein Relativpronomen
Consulibus populus honorem tribuit. Consules imperium Romanum periculo liberaverunt. Iudex causam (eius) rei audivit. Reo nocueram. De his rebus nihil dixi. Res ex te audiveram. Iudex virorum causam audivit. Viris iniuriam feceram. Amico (eam) rem dedi. Res mihi a te data est. Hanc rem amicis dedi. Re usus eram.
Übersetzen Sie die folgenden Übungssätze
Earum rerum possessionem accepi, – Quarum rerum? earum rerum – quae nullius erant. De ea re – De qua re? de ea re – quam a me petivisti, locuti non sumus. Nemo eius hominis causam audivit, – Cuius hominis ? eius homini – qui deliquerat. Ipse ei viro nocui, – Cui viro? ei viro – qui mihi nocuerat. Dominus eas res servis dedit, – Quas res? eas res – quas ab eo petiverant. Iis rebus uti potui, – Quibus rebus? iis rebus – quarum dominus non eram. Eam legem praetores mutaverunt, – Quam legem? eam legem – qua nemo uti potuit. Eos servos punivi, – Quos servos? eos servos – quibus poena debebatur. Id dixi, – Quid? id – quod tuae causae nocuit.
Kurze Übungssätze
Bene iudicat, qui distinguit. (Is) Damnum dat, qui iubet dare. Frustra negat, qui in medio crimine deprehenditur. (frustra – vergeblich; deprehendo 3, -ndi,
-nsum – ertappen) Commodum eius esse debet, cuius periculum est. Eius nulla culpa est, cui parere necesse est. Mater semper certa est; pater est (is), quem nuptiae demonstrant. (demonstro 1 – zeigen) Id, quod actum est, sequi debemus. Id ius, quo omnes populi utuntur, vocatur ius gentium. Quod non est in actis, non est in mundo. Quod non est licitum in lege, necessitas facit licitum. Nam necessitas non habet legem. Qui tacet, consentire videtur, ubi loqui potuit et debuit. Qui non prohibet, quod potest prohibere, consentire videtur. (prohibeo 2 – verbieten, verhindern) Contra legem facit, qui id facit, quod lex prohibet. Nullum crimen patitur is, qui non prohibet, cum prohibere potest. Ei incumbit probatio, qui dicit, non ei, qui negat. (incumbo 3 – obliegen) Possideri possunt ea, quae sunt corporalia. Quae nocent, docent. In potestate nostra sunt liberi, quos iustis nuptiis procreavimus. (procreo 1 – zeugen) Si quid universitati debetur, singulis non debetur; nec, quod debet universitas, singuli debent.
(universitas, -tatis f. – Gesamtheit)
35
Quod principi placuit, legis habet vigorem. (vigor, -oris m. – Kraft, Bedeutung)
Ein Märtyrerprozess
Maximilianus in forum ad proconsulem ductus est, qui eum his verbis interrogavit: „Quod est nomen tuum ?“ Ille ei respondit: „Cur cupis scire nomen meum? Mihi non licet militare, propterea quod Christianus sum.“ His verbis motus proconsul dixit: „Vir bonus es. Ea de causa in exercitu populi Romani militare debes.“ Maximilianus hac re audita ei respondit: „Non possum militare, non possum male facere. Christianus sum.“ His verbis auditis proconsul dixit: „In hac 5 ergo voluntate manes ? Imperator omnes viros militare iussit. Ergo et tu militare debes.“ Maximilianus ei respondit: „Voluntas mea mutari non potest. Non milito imperatori, sed milito deo meo, cuius servus sum.“ Proconsul dixit: „Quid est hoc? Quis te hoc docuit? Quis tibi hoc dixit? Cuius consilium sequeris? Cui pares? A quo hoc audivisti?“ Maximilianus interrogatus haec respondit: „Is mihi hoc dixit, qui fecit me : dominus et deus meus. Eius consilium sequor. Ei 10 pareo. Ab eo hoc audivi. Ipse deus noster est. Vos autem multos deos habetis, qui vobis nocent neque vos adiuvant.“ Tum proconsul eum signaculum accipere iussit. Ille autem hoc viso dixit: „Non accipio signaculum imperatoris; habeo enim signaculum domini mei, quem vos ignoratis. Ille est homo, hic est homo et deus. Illius vires nullae sunt, huius vis maxima est. Illi parere non possum, huic semper pareo. Illum ut hominem, hunc ut deum amo; huius servi sumus, hunc 15 sequimur. Ego Christianus sum. Non licet mihi signaculum imperatoris habere, quod nihil valet. Iam tibi dixi me Christianum esse neque male facere posse. Scis enim me imperatori militare non posse.“ His verbis dictis proconsul dixit: „Quae mala faciunt ii, qui militant?“ Maximilianus respondit: „Tu non ignoras ea, quae faciunt.“ Tum proconsul causa audita hanc sententiam dixit: „Maximilianum, propterea quod militare recusat, gladio occidi placet“. Sic Maximilianus gladio 20 mortem passus est.
Christianus 3 – Christ cupio 3, cupivi, cupitum – wünschen, begehrengladius, -i m. – Schwert male (Adv.) – schlechtmilito 1 – Kriegsdienst leisten proconsul, -is m. – Prokonsul, Provinzstatthalterrecuso 1 – sich weigern signaculum, -i n. – Kennmarke (des Soldaten)
Gaius, Institutiones 1,1-7 (gekürzt)
(Gaius: röm Jurist. Sein Werk, die älteste systematische Darstellung des röm. Privatrechts, entstand um 160 n. Chr. und stellt die Grundlage für das ABGB dar.)
(1) Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utuntur: Nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis; quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. Populus itaque Romanus partim suo proprio, partim 5 communi omnium hominum iure utitur.
(2) Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis, senatus consultis, constitutionibus principum, edictis eorum, qui ius edicendi habent, responsis prudentium.
(3) Lex est, quod populus iubet atque constituit. Plebiscitum est, quod plebs iubet atque constituit. Plebs autem a populo eo distat, quod populi appellatione universi cives significantur. 10 connumeratis et patriciis; plebis autem appellatione sine patriciis ceteri cives significantur. Unde olim patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quia sine auctoritate eorum facta essent. Sed postea lex Hortensia lata est, qua cautum est ut plebiscita universum populum tenerent; itaque eo modo legibus exaequata sunt.
(4) Senatus consultum est, quod senatus iubet atque constituit; idque legis vicem obtinet. 15 (5) Constitutio principis est, quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit.
36
(6) Ius autem edicendi habent magistratus populi Romani. (7) Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum est iura
condere. Quorum omnium si in unum sententiae concurrunt, id, quod ita sentiunt, legis vicem obtinet; si vero dissentiunt, iudici licet quam velit sententiam sequi; idque rescripto divi Hadriani 20 significatur.
appellatio, -onis f. – Bezeichnung connumero 1 – mitzählencondo 3, -didi, -ditum – gründen, schaffen dissentio 4, -sensi, -sensum = non consentirecustodio 4 – bewachen, behüten divus 3 – göttlichdisto 1 – entfernt sein, sich unterscheiden ius edicendi – das Recht ein Edikt zu erlassenepistula, -ae f. – Brief olim – einstexaequo 1 – angleichen opinio, -onis f. – Meinunglegis vicem obtinere – Gesetzesrang haben peraeque (Adv. von peraequus 3) – völlig gleichpartim ... partim – teils ... teils postea – nacher quam velit – beliebig rescriptum, -i n. – Antwortschreiben (eines Kaisers)concurro 3, -curri, -cursum – zusammenlaufen unde – daher
Lernvokabel
aliquis, aliquid irgendwer, jemand/etwas
auxilium, -i n. Hilfe ceteri, -ae, -a die übrigen commodum, -i n. Vorteil condicio, -onis f. Bedingung, Lageconsentio 4, -sensi,
-sensum zustimmen
constitutio, -onis f. Anordnung consul, -lis m. Konsul, (röm. Beamter)cur warum curro 3, cucurri,
cursum laufen
decretum, -i n. Beschluss deus, -i m. Gott distinguo 3, -stinxi,
-stinctum unterscheiden
edictum, -i n. Edikt, Verfügungexercitus, -us m. Heer iam schon ignoro 1 nicht wissen, nicht
kennen magistratus, -us m. Magistrat, Beamtermaximus 3 der größte modus, -i m. Maß, Art und Weisemundus, -i m. Welt nam denn necesse est es ist notwendig, man
muss necessitas, -tatis f. Notwendigkeit
nego 1 leugnen, verneinennocens, -ntis schuldig, verbrecherischoccido 3, -cidi, -cisum umhauen, tötenpareo 2 gehorchen patricius 3 Patrizier, adeligplaceo 2 gefallen plebiscitum, -i n. Volksbeschlussprohibeo 2 verbieten, verhindernprudens, -ntis klug, Rechtsgelehrterquando wann quasi gleichsam qui, quae, quod welcher, -e, -es
(Interrog.); der, die das (Rel.pron.)
quidam, quaedam, quoddam
ein (gewisser)
quis, quid wer ? was ? quisque jeder, jemand quomodo wie, auf welche weiseresponsum, -i n. Antwort,
(Rechts)Gutachtensententia, -ae f. Meinung, Urteilsspruchsignifico 1 kennzeichnen,
bezeichnen singuli, -ae, -a einzeln universus 3 gesamt ut wie vel oder vero (an 2.Satzstelle) aber
Wortschatzerweiterung Erklären Sie folgende Fremdwörter: kondizional, modal, universal; auxiliar, singular; Distinktion, Negation
37
Lectio 11
(ADVERB, STEIGERUNG)
Adjektiv (deklinierbar) Adverb (indeklinabel) Positiv Hic iudex iustus et gravis est.
Hi iudices iusti et graves sunt.Hic iudex iuste et graviter iudicat. Hi iudices iuste et graviter iudicant.
Komparativ (1. Stufe)
Hic iudex iustior et gravior est quam ille. Hi iudices iustiores et graviores sunt quam illi.
Hic iudex iustius et gravius iudicat quam ille. Hi iudices iustius et gravius iudicant quam illi.
Superlativ (2. Stufe)
Hic iudex omnium iustissimus et gravissimus est. Hi iudices omnium iustissimi et gravissimi sunt.
Hic iudex iustissime et gravissime iudicat. Hi iudices iustissime et gravissime iudicant.
ADVERB
Adjektive der a/o-Deklination bilden das Adverb auf -e Z.B.: bene, male, recte, publice, iuste; De mortuis nihil nisi bene (loqui debemus). Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. (honestus 3 – ehrenhaft; laedo 3, laesi, laesum – verletzen) Adjektive der konsonantischen Deklination bilden das Adverb auf -iter Z.B.: breviter, graviter, civiliter, realiter, idealiter; vgl. auch obiter – beiläufig fortiter in re, suaviter in modo agere (fortis, -e – stark; suavis, -e – süß, mild, angenehm) Iure nostro civiliter uti debemus. Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur. (generalis, -e – allgemein)
STEIGERUNG
Positiv: -us 3 (a/o-Dekl.) / -is, -e (konsonant. Dekl.): Komparativ: -ior (n.: -ius) (konsonant. Dekl. wie praetor / corpus) Superlativ: -issimus 3 (a/o-Dekl.) Z.B.: longus 3 – longior (n.: longius) – longissimus 3 : lang – länger – der längste brevis, -e – brevior (n.: brevius) – brevissimus 3 : kurz – kürzer – der kürzeste
Unregelmäßige Steigerung
Bei einigen geläufigen Adjektiven werden verschiedene Stämme verwendet, vgl. gut – besser – der beste Positiv Komparativ Superlativbonus 3 melior (n.: melius) optimus 3malus 3 peior (n.: peius) pessimus 3magnus 3 maior (n.: maius) maximus 3parvus 3 minor (n.: minus) minimus 3multum plus plurimummulti 3 plures, plura plurimi 3
38
Unvollständige Steigerung
deterior, -ius – schlechter, schwächer posterior, -ius – später prior, prius – früher potior, potius – mächtiger, besser Als beim Komparativ ist lateinisch quam. tempus plus quam perfectum lex plus quam perfecta / lex minus quam perfecta Exempla sunt utiliora quam verba. pessima tempora, plurimae leges culpa levissima / culpa minima (levis, -e – leicht, gering) vis maior / casus minor maior causa / minor causa privilegium maius / privilegium minus pluris petitio (petitio, -onis f. – Forderung) reformatio in melius / peius (reformatio, -onis f. – Erneuerung) mos maiorum diligentia exactissima (diligentia, -ae f. – Sorgfalt; exactus 3 – genau; vollkommenste Sorgfalt) prior tempore, potior iure prior loco, potior iure
Übungssätze
Lex posterior derogat priori. (derogo 1 [+ Dat.] – außer Kraft setzen) Pax melior est quam iustissimum bellum. Qui multum habet, plus cupit. Facta sunt difficiliora quam verba. Usus magister est optimus. (magister, -tri m. – Lehrer) Nemo plus commodi heredi suo relinquit, quam ipse habuit. Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse habet. Nemo maiorem copiam ad alium transferre potest, quam ipse habet. (copia, -ae f. – Vorrat,
Menge) Nemo ex suo delicto meliorem suam condicionem facere potest. Nemo cum damno alterius locupletior fieri debet. (locuples, -tis – reich) In corruptissima re publica sunt plurimae leges. (corruptus 3 – verdorben) Melior condicio nostra per servos fieri potest, deterior fieri non potest. Deterior est condicio feminarum quam masculorum. (femina, -ae f. – Frau; masculus 3 –
männlich, Mann) In pari causa possessor potior haberi debet. Melius est iniuriam pati quam facere. Video meliora proboque. Deteriora sequor. Nemo cum duobus vel pluribus testamentis decedere potest. Nam posteriore testamento
testamentum prius rumpitur. Ergo non valet nisi posterius testamentum, si hoc iure factum est. (decedo 3 – weggehen, sterben; rumpo 3 – brechen)
Facilius leges breves tenentur.
39
Lernvokabel
bonus 3 – melior – optimus
gut – besser – der beste
brevis, -e kurz deterior, -ius schlechter,
schwächer exemplum, -i n. Beispiel facilis, -e leicht magnus 3 – maior –
maximus groß – größer – der
größte malus 3 – peior –
pessimus schlecht – schlechter
– der schlechtestemulti 3 – plures –
plurimi viel – mehr – die
meisten
multum – plus – plurimum
viel – mehr – am meisten
nisi wenn nicht, außerparvus 3 – minor –
minimusklein – kleiner – der
kleinste posterior, -ius später potior, -ius mächtiger, besserpraeceptum, -i n. Vorschrift, Gebotprior, -ius früher probo 1 prüfen, billigen,
beweisen quam (nach Komp.) als transfero, -fers, -ferre,
-tuli, -latumübertragen
Wortschatzerweiterung
Erklären Sie folgende englische Wörter: deterior, major, minor, prior, superior facility, minority, priority, university
Lectio 12
(KONJUNKTIVE)
I: Alle Konjunktiv-Formen am Beispiel des Verbums dicere
Konjunktiv I (Konjunktiv Präsens): Stamm + A + Personalendung
Aktiv Passiv dicam dicamus dicar dicamur dicas dicatis dicaris dicamini dicat dicant dicatur dicantur Als Zeichen für den Konjunktiv I wird ein -a- zwischen Stamm und Endung eingefügt; nur die a-Konjugation hat als Zeichen ein -e (z.B.: iudicem, -es, -et, ...). Der Konjunktiv I von esse lautet sim, sis, sit, simus, sitis, sint.
Konjunktiv II (Konjunktiv Imperfekt): Infinitiv Präsens + Personalendung
Aktiv Passiv dicerem diceremus dicerer diceremur diceres diceretis dicereris diceremini diceret dicerent diceretur dicerentur
Konjunktiv III (Konjunktiv Perfekt):
Aktiv: Perfektstamm + eri + Personalendung Passiv: PPP + Konj. I von esse Aktiv Passiv
dixerim dixerimus dictus sim dicti simus dixeris dixeritis dictus sis dicti sitis dixerit dixerint dictus sit dicti sint
40
Konjunktiv IV (Konjunktiv Plusquamperfekt
Aktiv: Infinitiv Perfekt + Personalendung Passiv: PPP + Konj. II von esse Aktiv Passiv
dixissem dixissemus dictus essem dicti essemus dixisses dixissetis dictus esses dicti essetis dixisset dixissent dictus esset dicti essent
II: Syntax
a) Der Konjunktiv im Hauptsatz drückt einen Abstand zur Realität aus; er besagt also nicht, dass etwas tatsächlich geschieht (Indikativ), sondern dass es geschehen soll oder kann. Der Konjunktiv I im Hauptsatz gibt meist einen Wunsch oder Befehl wieder.
Beispiele zum Konjunktiv im Hauptsatz
Prosit ! (prosum – nützen) Imprimatur ! Vertatur. (vert.) ! (imprimo 3 – drucken) Inserat ! Deleatur ! Referat ! Decernat ! Exsequatur ! (insero 3 – einfügen) Audiatur et altera pars ! Caveat emptor ! Fiat voluntas tua ! Fiat iustitia et pereat mundus. (pereo – zugrunde gehen) Id tibi exemplo sit! Sit venia verbo ! (venia, -ae f. – Gnade, Nachsicht) Habeas corpus. Mulier taceat in ecclesia ! (mulier, -eris f. – Frau; ecclesia, -ae f. – Volksversammlung, Kirche) Iudex bene iudicet ! Lex moneat, non doceat ! / Lex iubeat, non disputet ! Lex bonos defendat, malos puniat ! Ne procedat iudex ex officio ! (procedo 3, -cessi, -cessum – vorgehen; officium, -i n. – Amt) Ne eat iudex ultra petita partium ! (eo, is, ire, ii, itum – gehen) Ne quis causa indicta damnetur ! (iustus : iniustus = dictus : indictus)
Kondizionalsätze (Bedingungssätze)
Real Indikativ Si hoc dicis, mihi noces. Wenn du das sagst, schadest du mir. Potential Konj. I Si hoc dicas, mihi noceas. Wenn du das sagtest, würdest du mir
wohl schaden. Irreal (Ggw.) Konj. II Si hoc diceres, mihi
noceres. Wenn du das sagtest, würdest du mir schaden.
Irreal (Vght.) Konj. IV Si hoc dixisses, mihi nocuisses.
Wenn du das gesagt hättest, hättest du mir geschadet.
Die Konjunktive geben in fortlaufender Folge einen größer werdenden Abstand zur Realität wieder: Konj. I ist erfüllbar (potential) gedacht, d.h. das Eintreten der Bedingung wird für möglich gehalten; Konj. II gibt eine unerfüllbar gedachte, irreale Bedingung der Gegenwart wieder, Konj. IV eine unerfüllbar gedachte, irreale Bedingung der Vergangenheit. Der Konjunktiv im Kondizionalsatz wird auch im Deutschen mit dem Konjunktiv wiedergegeben.
Si illud facis, delinquis. Si illud facias, delinquas. Si illud faceres, delinqueres. Si illud fecisses, deliquisses.
Si reum accuso, damnatur. Si reum accusem, damnetur. Si reum accusarem, damnaretur. Si reum accusavissem, damnatus esset.
41
Si tacuisses, philosophus mansisses. (philosophus, -i m. – Philosoph) Qui in utero est, perinde ac si in rebus humanis esset, custoditur. (uterus, -i m. – Mutterleib; perinde ac – genauso wie) exceptio doli: Si in ea re nihil dolo malo Auli Agerii factum sit neque fiat, ...
b) Der Konjunktiv im Nebensatz
Der Konjunktiv im Nebensatz wird (abgesehen von den Kondizionalsätzen; s.o.) im Deutschen meist mit dem Indikativ wiedergegeben. Beachten Sie das Zeitverhältnis: Konj. I und II sind gleichzeitig. Konj. III und IV sind vorzeitig.
1.) Indirekte Frage
(Iudex quaesivit: „Quis es ? quid fecisti ? cur loco delicti fuisti ?“) Iudex quaesivit, quis essem, quid fecissem, cur loco delicti fuissem. Iudex quaesivit, utrum hoc fecissem. Quae sit actio, quaero. (glz.) Videamus, quis hoc fecerit ! (vorz.) Aliud est vendere, aliud emere, alius emptor, alius venditor, ita pretium aliud, aliud merx ; at in permutationibus discerni non potest, uter emptor vel uter venditor sit. (vendo 3 – verkaufen; merx, mercis f. – Ware; permutatio, -ionis f. – Tausch; uter, utra, utrum – wer von beiden)
2.) ut-Sätze
ut + Indikativ = wie Ut vixit, ita mortuus est. Ius est, ut Celsus dicit, ars boni et aequi. ut + Konjunktiv = dass, damit, sodass ne + Konjunktiv = dass nicht, damit nicht Begehrsätze: dass Peto, ut ad me venias. Peto, ne ad me venias. Finalsätze (wozu ?): damit Do, ut des. ... ne praeiudicium fiat rei Konsekutivsätze (Folgesätze): (so)dass Reus tam male se defendit, ut damnaretur. Rogavi iudicem, ut mihi reum defendere liceret. Legum servi sumus, ut liberi esse possimus. Nemo prudens punit, quia peccatum est, sed ne peccetur. (pecco 1 ~ delinquo 3) Do, ut des. / Do, ut facias. Facio, ut facias. / Facio, ut des. Iudex quaeritur, ut fiat iustitia inter partes. Petivisti a nobis, ut tibi auxilio essemus. Petivisti a nobis, ne te adiuvare desineremus. Aequum est, ut is, qui participavit lucrum, participet et damnum. Videant consules, ne quid res publica detrimenti capiat ! (detrimentum = damnum) Difficile est, ut unus homo duorum vicem sustineat. (vicem [Akk.] – Wechsel, Stellvertretung ;
sustineo 2 ~ teneo) Servus fugitivus idcirco a nobis possideri videtur, ne ipse nos privet possessione. (fugitivus 3 –
flüchtig, entlaufen ; idcirco – deswegen ; privo 1 + Abl. – berauben von) Non videtur possessionem (rei) adeptus (esse) is, qui (rem ita) nactus est, ut eam retinere non
possit, quia multa accidere possunt, ut eam non capiamus. (adipiscor 3, adeptus sum – erlangen ~ nanciscor 3, nactus sum ; retineo 2 = re+teneo ; accido 3 – sich ereignen)
42
3.) cum-Sätze
cum + Indikativ = wenn, sooft, als Cum testamentum profertur, omnes tacent. Iudex damnatur, cum nocens absolvitur.
cum + Konjunktiv = als/nachdem, weil, obwohl, während cum narrativum (erzählendes; als/nachdem): Cum absolutus essem, iudici gratias egi. cum causale (begründendes; da/weil): Cum confessionem fecissem, damnatus sum. cum concessivum (einräumendes; obwohl): Cum multa possideas, plura petis. cum adversativum (entgegenstellendes; während): Cum alii tacerent, ego locutus sum.
Cum mit Konjunktiv kennzeichnet einen logischen Zusammenhang. Der Sinn muss aus dem Zusammenhang erschlossen werden (als / weil / obwohl ?): Cum hostes venirent, fugere (non) temptavi. Cum hoc (non) dixissem, damnatus sum.
Übungssätze
Titium in ius vocavi, ut mihi eam rem, quam ei in usum dederam, redderet. Ne iudici verum dicerem, fugere temptavi. Iudex cavit, ne reus fugeret. Praetores constituerunt, ut eius esset commodum, cuius esset periculum. Bona fides exigit, ut, quod convenit, fiat. (exigo 3, -egi, -actum – verlangen) Si me accusares, in te culpam transferrem. Lege Valeria cautum est, ut, qui tribunis plebis nocuisset, eius caput Iovi sacrum esset. Eadem
lege cautum est, ut, quod plebs iussisset, populum teneret. (tribunus plebis – Volkstribun; Iovi: Dat. von Iuppiter; sacer 3 – geweiht)
Legibus Liciniis Sextiis cautum est (anno 367 a.Chr.n.), ut alter consul ex patriciis, alter ex plebe crearetur.
Lege Aquilia cautum est, ut is, qui damnum iniuria dedisset, puniretur. Numquam nuda traditio transfert dominium, sed ita (transfert), si venditio aut aliqua iusta causa
praecesserit, propter quam traditio sequeretur. (nudus 3 – nackt, bloß) Leges breves sint, quo (= ut) facilius teneantur. Fiat iustitia, ne pereat mundus. (pereo – zugrundegehen) Servus usu capere non potest : nam cum possideatur, possidere non videtur.
4.) licet / quamvis / et si / etiam si (wenn auch)
Licet (quamvis) alius possideat, ipse dominus huius domus sum.
Lernvokabel
acquiro 3, -quisivi, -quisitum
erwerben
aequus 3 billig, gerecht an (in der Frage) oder, ob ars, artis f. Kunst at aber, jedoch caveo 2, cavi,
cautum sich hüten, eine
Maßnahme treffencum wenn, sooft, als; (+ Konj.)
als, nachdem, weil, obwohl, während
decerno 3, -crevi, entscheiden
-cretumdeleo 2, delevi,
deletumZerstören
discerno 3, -crevi, -cretum
unterscheiden
disputo 1 erörtern, diskutierendominium, -i n. Eigentum donum, -i n. Geschenk fero, fers, ferre, tuli,
latumtragen, bringen, (ein
Gesetz) einbringenhumanus 3 menschlich, zum
Menschen gehörig
43
licet + Konj. wenn auch lucrum, -i n. Gewinn maneo 2, mansi,
mansum bleiben
moneo 2 mahnen, warnen ne + Konj. dass nicht, damit nicht;
nicht ! numquam niemals participo 1 gemeinsam habenpraecedo 3, -cessi,
-cessum vorangehen
pretium, -i n. Kaufpreis quaero 3, quaesivi,
quaesitum suchen, nach etw. fragen
quamvis + Konj. wenn auch
quia = quod weil refero, -fers, -ferre,
rettuli, relatum zurücktragen, in
Beziehung setzen, berichten
rogo 1 fragen, bitten tam (vor Adj. und
Adv.)so
trado 3, -didi, -ditum
übergeben
ut wie; (+ Konj.) dass, damit, sodass
utrum + Konj. ob vendo 3, vendidi,
venditumverkaufen
Wortschatzerweiterung
Erklären Sie folgende Wörter und bestimmen Sie das zugrunde liegende Wort: Akquisition, cogitatio, derelictio, Diskretion, Distinktion, heredis institutio, Kaution, Kognition, Konstitution, Konvention, Konvokation, Lektion, maison (= mansio), Negation, Partizipation, Passion, probatio, Prohibition, question (< quaesitio), Relation, Tradition, translation, Version; Monitor, precessor; contractus aequitas, gravitas, humanitas, Mobilität exceptio rei venditae et traditae relata refero
Lectio 13
(PARTIZIP PRÄSENS, PARTIZIPIALKONSTRUKTIONEN)
Formen des Partizip Präsens Aktiv (PPA) am Beispiel von iudicare
iudica-ns (iudica-nt-s > iudica-ns) iudica-nt-is iudica-nt-i iudica-nt-em (neutrum: iudicans) iudica-nt-e
iudica-nt-es (neutrum: iudicantia) iudica-nt-ium iudica-nt-ibus iudica-nt-es (neutrum: iudicantia) iudica-nt-ibus
Präsensstamm-nt-Endung Das PPA dekliniert wie das Substantiv gens, -ntis bzw. wie die Adjektive der kons. Dekl. (jedoch im Abl. Sg. meist mit -e statt -i). Das Präsenspartizip ist gleichzeitig und aktiv.
Partizipialkonstruktion im Ablativ („Ablativus Absolutus“)
Als Arbeitsübersetzung empfiehlt sich die Übersetzung des Ablativs mit „bei“ oder „während“ z.B.: absente reo = „bei abwesendem Angeklagten“ = „in Abwesenheit des Angeklagten“ oder „..., wobei der Angeklagte abwesend war“
44
Bekannte Ausdrücke
beati possidentes! (beatus 3 – glücklich) lucrum cessans / ius cogens dolus subsequens (sub-sequens) / nova causa superveniens error / metus causam dans (error, -oris m. – Irrtum / metus, -us m. – Furcht) homo liber bona fide serviens (servio 4 – dienen, Sklave sein) causa efficiens (efficio 3 – bewirken) in dubio contra proferentem lis pendens (pendeo 2 – hängen) / lite pendente / pendente condicione fructus stantes et pendentes viventis nulla hereditas in flagranti (erg.: crimine; flagro 1 – brennen) condicione deficiente (deficio 3 – fehlen, ausbleiben) rebus sic stantibus stante pede (pes, pedis m. – Fuß)
Übungssätze
Iudex iuste iudicans ab omnibus amatur. Iudex inter bonum malumque non distinguens male iudicat. Librum manu tenens ad te veni. Reus male se coram iudice defendens peiorem fecit causam suam. Rei bene se coram iudice defendentes meliores fecerunt causas suas. Iudici bene iudicanti omnes honores tribuunt. Si iudici interroganti verum dixisses, absolutus esses. Cum adversarium venientem vidissem, periculum timens fugere temptavi. Actor iudicem monuit, ne legibus ad aliam causam pertinentibus uteretur. Absentibus amicis damnatus sum. Te iubente id feci. Amicis ignorantibus id fecimus. Nemine contradicente huius agri possessionem accepi. (contra-dico; ager, agri m. – Acker, Land)
Originalsätze mit PPA
Lucrum cessans est quasi damnum. Nemo auditur propriam turpitudinem allegans. (turpitudo, -tudinis f. – Schande; allego 1 –
vorbringen) Mala fides superveniens non nocet. In pari causa melior est condicio possidentis. Resoluto iure dantis resolvitur ius concessum. (resolvo 3 ~ solvo; concedo 3 – zugestehen) Volenti non fit iniuria. Ignoranti possessio non acquiritur. Res nullius cedit occupanti. / Res nullius fit occupantis. (occupo 1 – besetzen, an sich nehmen) Affirmanti incumbit probatio. (affirmo 1 – behaupten; incumbo 3 – obliegen) Pendente lite nihil innovetur (pendeo 2 – hängen; innovo 1 = novum facio) Actore non probante reus absolvitur. Cessante occasione legis non cessat lex ipsa. (occasio, -onis f. – Gelegenheit) Cessante ratione legis cessat lex ipsa. Cessante causa cessat lex. Lege non distinguente nec nostrum est distinguere. Culpa est immiscere se rei ad se non pertinenti. (immisceo 2 – einmischen)
45
(C 8,53,14 Impp. Diocletianus et Maximianus AA. et CC. Idaeae) Si filius tuus res ad te pertinentes sponsae suae te non consentiente donavit, ad eam, quod non habuit, transferre non potuit. (sponsa, -ae f. – Verlobte)
Commorientium non videtur alter alterum supervixisse. (commorior = con [zusammen] + morior; supervivo 3, -vixi – überleben)
Lernvokabel
cesso 1 ausbleiben, fehlen dono 1 schenken (= dono do)liber, libri m. Buchnovus 3 neupertineo 2 zu etwas gehören, sich
auf etwas beziehensto 1, steti stehen supervenio 4,
-veni, -ventumspäter dazukommen
timeo 2 fürchten
Wortschatzerweiterung
Erklären Sie folgende Fremdwörter: Agent, ambivalent (ambi- zweifach), convenient, Delinquent, Dozent, ignorant, innocent, insolvent, intelligent, konsequent, Kontrahent, Kurrent, Mandant, Partizipant, Patient, permanent, Petent, potent, Präsident, Referent, Regent, signifikant Vom Stamm des Präsenspartizps werden mit –ia abstrakte Substantive abgeleitet, die einen dauerhaften Zustand bezeichnen, z.B.: absentia, intelligentia, patientia, praesentia Erklären Sie folgende Fremdwörter: Audienz, convenience, Delinquenz, Evidenz, Impertinenz, Kompetenz, Konkurrenz, Lizenz, Präzedenzfall, prudence, Referenz, Sequenz, Valenz
Lectio 14
( INFINIT IVSTRUKTUREN)
Formen der Infinitive
Präsens Aktiv je nach Konjugation: -are, -ere, -ire
Präsens Passiv je nach Konjugation: -ari, -eri, -i, -iri
Perfekt Aktiv für alle Konjugationen: Perfektstamm + isse z.B. : iudicav-isse, dix-isse
Perfekt Passiv für alle Konjugationen: PPP mit esse z.B.: iudicatum esse, dictum esse
Vergleich von Infinitiv und Partizip am Beispiel von accuso 1 und ago 3
Infinitiv aktiv passiv Partizip aktiv passiv
Präsens (gleichzeitig)
accusare agere
accusari agi
Präsens (gleichzeitig)
accusans agens
-
Perfekt (vorzeitig)
accusavisse egisse
accusatum esse actum esse
Perfekt (vorzeitig)
- accusatus actus
Video te hanc causam agere / egisse. Video hanc causam a te agi / actam esse.
46
Der AcI (Accusativus cum Infinitivo) im Deutschen und im Lateinischen:
Übergeordnetes Verb Sj Präd. (Ggw./Vght.) video/ audio/ dico/ puto servum venire / venisse. ich sehe/ höre/ sage/ glaube den Sklaven kommen / (gekommen sein). ich sehe/ höre/ sage/ glaube, dass der Sklave kommt / gekommen ist. Video / puto te orationem habere. (oratio, -onis f. – Rede) Das Reflexivpronomen verweist im AcI auf das Subjekt des übergeordneten Verbs ! Patricii dixerunt se legibus, sed non plebiscitis teneri. Pro herede possidet, qui putat se heredem esse.
Der NcI (Nominativus cum Infinitivo) im Deutschen und Lateinischen
Der NcI wird verwendet, wenn das übergeordnete Verb im Passiv steht. Servus venire videtur / auditur / dicitur / putatur / iubetur / intellegitur. Eine wörtliche Übertragung ist im Englischen möglich: The slave is seen / heard / said / believed to come. Im Deutschen: Man sieht / hört / sagt / glaubt, dass der Sklave kommt (o.ä.). Das Passiv von video kann oft mit „scheinen“, das Passiv von dico mit „sollen (angeblich)“ übersetzt werden: Der Sklave scheint zu kommen. (d.h. es wird gesehen, dass ...) Der Sklave soll (angeblich) kommen. (d.h. es wird gesagt, dass ...) Titius rem possidere intellegitur – man versteht, dass Titius die Sache besitzt; Titus besitzt offensichtlich die Sache.
Übungssätze zu Infinitivkonstruktionen
Nihil honestum esse potest, quod iustitia vacat. (honestus 3 – ehrenhaft; vaco 1 + Abl. – frei sein [von])
Indignum est a legibus discedere. (indignus 3 – unwürdig) Aliud est male dicere, aliud accusare. Scire leges non hoc est verba tenere, sed vim ac potestatem. Etiam tacere est respondere. Qui tacet, consentire videtur, ubi loqui potuit et debuit. Filia, quae patris voluntati non repugnat, consentire videtur. (D 23,1,12; repugno 1 – sich
widersetzen) Qui possidet, dominus esse praesumitur. Qui sententia iudicis absolvitur, praesumitur innocens esse. Titium heredem esse iubeo. Servum meum liberum esse iubeo. Hanc rem meam esse aio / dico. (aio = dico) Aio te mihi centum aeris dare oportere. (centum – hundert; aes, aeris n. – Kupfermünze) cautio iudicatum solvi (Sicherheitsleistung, dass eine Prozessschuld beglichen werden wird) ... cuius interest rem salvam esse (intersum + Gen. – es ist in jemandes Interesse; salvus 3 –
heil) Legem brevem esse oportet. Vim fieri veto. Iudex dixit damnum praestari debere. Dico rem redditam non esse. Constat ad salutem civium inventas esse leges.
47
Iuris prudentes dixerunt nos possessionem et corpore et animo acquirere debere. Demosthenes furi dicenti : „Ignorabam hoc tuum esse“ respondit : „At sciebas hoc tuum non
esse.“ Bonae fidei emptor (is) esse videtur, qui ignoravit eam rem alienam esse aut putavit eum, qui
vendidit, ius vendendi habere. (ius vendendi – das Verkaufsrecht) Absens damnari non debet. Melius enim est impunitum relinqui facinus nocentis quam
innocentem damnari. (impunitus 3 – ungestraft ; facinus, -oris n. – Tat, Verbrechen) Nemo meam culpam esse dicere potest, quod ea diligentia, quam bonus pater familias in suis
rebus exhibet, egi. (diligentia, -ae f. – Sorgfalt; pater familias – Hausvater; familias: alter Genetiv von familia, -ae)
Omnes consentiunt commodum eorum esse debere, quorum est periculum. Nemo negare potest eorum esse debere commodum, quorum est periculum. Iudex reum tacentem loqui iussit. Iudici quaerenti, quid fecissem, respondi me nihil fecisse. Iudex autem non credidit mihi dicenti
hoc verum esse. Si tacuisses, nemo credidisset te aliud sentire. Cum tacuisses, omnes te consentire putaverunt. Si causam meam audires, me iuste fecisse cognosceres. Utilius est absolvi innocentem quam nocentem non accusari. Si eam rem tuam esse dixisses, ego me eius rei dominum esse probavissem. Legem posteriorem derogare priori omnes consentiunt. (derogo 1 + Dat. – außer Kraft setzen) Audivimus condicionem feminarum deteriorem fuisse quam masculorum. (femina, -ae f. – Frau;
masculus 3 – männlich; Mann) Creditor, qui permittit debitorem rem vendere, pignus dimittit. (dimitto 3, -misi, -missum –
aufgeben) Olim patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quia sine auctoritate eorum facta essent. (olim –
einst; quia = quod)
Lernvokabel
ac = atque und consto 1, -stiti feststehen credo 3, -didi, -ditum anvertrauen,
glauben debitor, -oris m. Schuldner exhibeo 2 herausgeben,
darlegenfur, furis m. Dieb
innocens, -ntis unschuldig oportet 2 (+ AcI) es ist notwendig
(dass) pignus, -oris n. Pfand(sache/recht)puto 1 glauben, meinensalus, salutis f. Heil, Wohlergehenveto 1, vetui, vetitum (+
Akk.)verbieten
Wortschatzerweiterung
Erklären Sie folgende Fremdwörter: konstant, Konstanz, Exhibition
Lectio 15
(GERUNDIUM UND GERUNDIVUM)
Was sind Probanden, Diplomanden und Doktoranden? Agenden: Hae res agendae sunt. Legende: Liber legendus est. Dividende: Totum in partes dividendum est.
48
Was bedeutet der Name Amanda ? Quod erat demonstrandum. (q.e.d.; demonstro 1 – zeigen, beweisen) Haec res nondum acta est, sed adhuc est agenda. (adhuc – noch) Hi fructus nondum sunt percepti, sed sunt percipiendi (percipio 3, -cepi, -ceptum – nehmen). Haec lex nondum lata est, sed est ferenda. Haec sententia nondum est lata, sed est … . De hac re nondum est relatum, sed est … . Hereditas nondum divisa est, sed est … . Haec causa nondum iudicata est, sed est … . Causa nondum finita est, sed est … . addenda et corrigenda: Quod nondum additum est, est addendum; quod nondum correctum est, est corrigendum (addo 3, -didi, -ditum – hinzufügen; corrigo 3, -rexi, -rectum – verbessern) Mutatis mutandis : Quod nondum mutatum est, adhuc est mutandum.
Faustregel:
Verbalformen auf –ndus 3 (Gerundiv) und die Formen auf –ndi und ad ... –ndum (Gerundium) sind im Deutschen mit „zu + Infinitiv“ wiederzugeben.
Bekannte Ausdrücke
animus delinquendi / donandi / nocendi / obligandi / possidendi / turbandi (turbo 1 – Unruhe stiften) / negotii alieni gerendi / rem sibi habendi cura avertendi mala futura (cura, -ae f. – Sorge; averto 3 – abwenden) ius agendi cum populo / cavendi / donandi / manendi / obligandi / puniendi / respondendi / tacendi locus standi illustrandi causa / gratia (illustro 1 – erhellen, erklären; Gen. + causa / gratia – um zu …) solvendi causa actio ad exhibendum ad audiendum verbum / publicandum (publico 1 – öffentlich machen) / referendum
Der Dativ des Gerundivs gibt oft den Zweck an (wozu?)
actio communi dividundo (= dividendo) actio familiae erciscundae (ercisco 3 – teilen; zur Erbschaftsteilung) decemviri legibus scribundis (Zehnmännerkollegium zur Abfassung der [12-Tafel-]Gesetze) Das Gerundium auf –ndo ist als Ablativ eines substantivierten Infinitvs aufzufassen. agendo docendo discimus culpa in eligendo (eligo 3, elegi, electum – auswählen) pactum de contrahendo / de non petendo / de vendendo
Übungssätze
Pacta sunt servanda. Negativa non sunt probanda. (negativus 3 – verneint, nicht bestehend) Argumenta non sunt numeranda, sed ponderanda. (numero 1 – zählen; pondero 1 – abwägen, gewichten) A verbis legis non est recedendum. (recedo 3, -cessi, -cessum – abweichen) Malitiis non est indulgendum. (malitia, -ae f. – Bosheit; indulgeo 2 – Nachsicht üben)
49
De gustibus non est disputandum (gustus, -us m. – Geschmack). Cavendum est, ne maior sit poena quam culpa. Maximae fortunae minime credendum est. (fortuna, -ae f. – Glück) Credendum est eum, qui ex iustis nuptiis septimo mense natus est, iustum filium esse. (septimus 3 – siebenter; mensis, -is m. – Monat) Benignius leges interpretandae sunt, ut voluntas earum conservetur. (benignus 3 – wohlwollend; interpretor 1 – auslegen, deuten; conservo 1 ~ servo 1) In dubiis semper benigniora sunt praeferenda. (praefero, -fers, -ferre, -tuli, -latum – vorantragen, vorziehen = engl. prefer) Interpretatione legum poenae molliendae sunt potius quam asperandae. (interpretatio, -onis f. von interpretor 1; mollio 4 – mildern; aspero 1 – verschärfen) Suscipienda bella sunt ob eam causam, ut sine iniuria in pace vivatur. (suscipio 3, -cepi, -ceptum – auf sich nehmen; ob + Akk. – wegen) Cum a verbis legis non sit recedendum, reus damnandus est. Cato dixit: “Ceterum censeo Carthaginem delendam (esse).” (Carthago, -inis f. – Karthago; Stadt in Afrika) Hanc legem mutandam esse censeo. Nemo negat pacta servanda esse. Iudex, cum leges benignius interpretandas esse putaret, reum absolvit. Leges benignius interpretandas esse constat. Necessitas probandi incumbit illi, qui agit. (incumbo 3 – obliegen) Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi (perpetuus 3 – dauerhaft) Libertas est potestas faciendi id, quod iure licet. Si animum possidendi habuissem, huius rei possessionem acquisivissem. Prudentia sine iustitia nihil valet ad faciendam fidem. (prudentia, -ae f. – Klugheit) Obligationibus obstringimur ad dandum aliquid vel faciendum vel praestandum. Scribere scribendo, discendo discere discis. Donamus dando, liberando, promittendo. (promitto 3, -misi, -missum – versprechen) Reus tacendo causam suam peiorem fecit. Reus excipiendo fit actor. (excipio 3, -cepi, -ceptum – ausnehmen, einen Einwand erheben) In emendo et vendendo naturaliter concessum est, quod pluris sit minoris emere, quod minoris sit pluris vendere et ita invicem se circumscribere. (Dig. 19, 2, 22, 3; pluris ... minoris: Genetiv des Wertes; invicem – einander; circumscribo 3 – übervorteilen)
Lernvokabel
causa (nach Gen.) um ... willen, ... wegen
disco 3, didici, - lernen divido 3, -visi, -visum teilen futurus 3 zukünftig
nascor 3, natus sum geboren werdennegotium, -i n. Geschäft, Aufgabenondum noch nicht servo 1 bewahren
Wortschatzerweiterung
Was bedeutet Agenda, Dividend, Operand ?
50
VOKABELVERZEICHNIS
a, ab + Abl. von (weg) 4absolvo 3, -solvi,
-solutum freisprechen 1
absum, -es, -esse, afui
abwesend sein 7
ac = atque und 14accipio 3, -cepi,
-ceptum annehmen,
bekommen 5
accuso 1 anklagen 1acquiro 3, -quisivi,
-quisitum erwerben 12
actio, -onis f. Klage 3actor, -oris m. Kläger 3ad + Akk. zu, an, bei 4adiuvo 1, -iuvi,
-iutum unterstützen, helfen 6
adsum, -es, -esse, -fui
dasein 4
adversarius 3 feindlich; Subst.: Feind
2
aequus 3 billig, gerecht 12ago 3, egi treiben, handeln,
klagen 1
alienus 3 fremd, einem anderen gehörig
7
aliquis, aliquid irgendwer, jemand/etwas
10
alius, -a, -ud ander(er) 2alter, altera,
alterum (Gen. –ius, Dat. –i)
der andere (von zweien), der zweite
7
amicus 3 freundlich; Subst.: Freund
2
an (in der Frage) oder, ob 12animus, -i m. Geist, Gemüt,
Absicht 2
annus, -i m. Jahr 2ante + Akk. vor 4antequam bevor 4apud + Akk. bei 4aqua, -ae f. Wasser 4argumentum,-i n. Beweis, Argument 2arma, -orum n. Waffen 3ars, artis f. Kunst 12at aber, jedoch 12atque = ac und 14auctoritas, -tatis f. Ansehen, Einfluss,
Autorität 5
audio 4 hören 1
aut oder (ausschließend) 5aut ... aut entweder ... oder 5autem (an 2.
Satzstelle) aber 2
auxilium, -i n. Hilfe 10bellum, -i n. Krieg 3bene gut (Adv.) 2bonus 3 – melior –
optimus gut – besser – der
beste 2
11brevis, -e kurz 11capio 3, cepi,
captum fangen, fassen 5
caput, capitis n. Kopf, Haupt(sache), Leben (capitis damnare – zum Tod verurteilen)
6
casus, -us m. Fall, Zufall 5causa (nach Gen.) um ... willen, ...
wegen 15
causa, -ae f. Grund, Rechtssache 2caveo 2, cavi,
cautum sich hüten, eine
Maßnahme treffen 12
cedo 3, cessi,cessum
weichen, gehen 4
certus 3 sicher, gewiss 4cesso 1 ausbleiben, fehlen 13ceteri, -ae, -a die übrigen 10civilis, -e bürgerlich 3civis, -is m./f. Bürger 3civitas, -tatis f. Bürgerschaft,
Gemeinde, Stadt 7
cogito 1 denken 8cognosco 3, -gnovi,
-gnitum erkennen 7
cogo 3, coegi, coactum
zusammentreiben, zwingen
8
committo 3, -misi, -missum
zusammenschicken, (ein Verbrechen) begehen, anvertrauen
9
commodum, -i n. Vorteil 10communis, -e gemeinsam 8condicio, -onis f. Bedingung, Lage 10confessio, -onis f. Geständnis 5consentio 4,
-sensi,-sensum zustimmen 10
consilium, -i n. Plan, Rat 5constituo 3, -stitui,
-stitutum festsetzen 7
51
constitutio, -onis f. Anordnung 10consto 1, -stiti feststehen 14consul, -lis m. Konsul, (höchster
röm. Beamter) 10
contendo 3, -tendi, -tentum
sich anstrengen, streiten
7
continuus 3 ununterbrochen 2contra (+ Akk.) gegen 2contraho 3, -traxi,
-tractum zusammenziehen,
(einen Vertrag) abschließen
7
convenio 4, -veni, -ventum
zusammenkommen, übereinkommen
7
convoco 1 (con + voco)
zusammenrufen 7
coram + Abl. in Gegenwart von 4corpus, -oris n. Körper 3creditor, -oris m. Gläubiger 9credo 3, -didi,
-ditum anvertrauen,
glauben 14
crimen, -inis n. Verbrechen, Vorwurf 3culpa, -ae f. Schuld,
Fahrlässigkeit 2
cum wenn, sooft, als; (+ Konj.) als, nachdem, weil, obwohl, während
412
cum + Abl. (zusammen) mit 4cur warum 10curo 1 (+ Akk.) sich kümmern um 3curro 3, cucurri,
cursum laufen 10
damno 1 verurteilen 1damnum, -i n. Schaden 2de + Abl. von (herab), über 4debeo 2 schulden, sollen,
müssen 1
debitor, -oris m. Schuldner 14decerno 3, -crevi,
-cretum entscheiden 12
decretum, -i n. Beschluss 10defendo 3, -ndi,
-nsum verteidigen 3
deleo 2, delevi, deletum
zerstören 12
delictum, -i n. Delikt, Verbrechen 2delinquo 3, -liqui,
-lictum verbrechen 1
derelinquo 3, -liqui, -lictum
zurücklassen 8
desino 3, -sii, -situm
aufhören 4
desum, -es, -esse, fehlen 5
-fui deterior, -ius schlechter,
schwächer 11
deus, -i m. Gott 10dico 3, dixi, dictum sagen 1dies, diei m. Tag 5difficilis, -e schwierig 8discedo 3, -cessi,
-cessum auseinandergehen,
weggehen 8
discerno 3, -crevi, -cretum
unterscheiden 12
disco 3, didici, - lernen 15disputo 1 erörtern, diskutieren 12distinguo 3, -stinxi,
-stinctum unterscheiden 10
divido 3, -visi, -visum
teilen 15
do 1, dedi, datum geben 1doceo 2, -ui lehren 5dolus, -i m. Arglist, Vorsatz 2dominium, -i n. Eigentum 12dominus, -i m. Herr, Eigentümer 2domus, -us f. Haus 5dono 1 schenken (= dono
do) 13
donum, -i n. Geschenk 12dubius 3 zweifelhaft 4duco 3, duxi,
ductum führen 6
dum solange, während 4duo, duae, duo zwei 9durus 3 hart 9e, ex + Abl. aus (heraus) 4edictum, -i n. Edikt, Verfügung 10ego, mei, mihi, me,
me(cum) ich 7
emo 3, emi, emptum
kaufen 6
emptio, -onis f. Kauf 6emptor, -oris m. Käufer 6enim (an 2.
Satzstelle) nämlich 2
ergo daher 2et und, auch 2et … et sowohl … als auch 2etiam auch 4exemplum, -i n. Beispiel 11exercitus, -us m. Heer 10exhibeo 2 herausgeben,
darlegen 14
facilis, -e leicht 11facio 3, feci, factum tun, machen 1factum, -i n. Tatsache 2
52
falsus 3 falsch 9fero, fers, ferre, tuli,
latum tragen, bringen, (ein
Gesetz) einbringen12
fides, -ei f. Vertrauen, Treue 5filia, -ae f. Tochter 2filius, -i m. Sohn 2finio 4, -ivi, -itum beenden 1finis, -is m. Ende (vgl. finio) 6fio 4, fieri, factus
sum (gemacht) werden,
entstehen 7
forum, -i n. Marktplatz, Gerichtsplatz
8
frater, -tris m. Bruder 7fraus, -dis f. Betrug 3fructus, -us m. Frucht, Ertrag 5fugio 3, fugi fliehen 4fundus, -i m. Grundstück 7fur, furis m. Dieb 14futurus 3 zukünftig 15gens, gentis f. Stamm, Volk 4genus, generis n. Geschlecht, Art 7gero 3, gessi,
gestum (aus)führen, handeln 3
gratia, -ae f. Gunst, Dank 6gravis, -e schwer, streng 8habeo 2 haben, halten 1hereditas, -tatis f. (das) Erbe, Erbschaft 7heres, heredis m./f. (der/die) Erbe (-in) 7hic, haec, hoc dieser, diese, dieses 9homicida, -ae m. Mörder 2homo, -inis m. Mensch 3honor, honoris m. Ehre 3hostis, -is m. Feind 4humanus 3 menschlich, zum
Menschen geh örig12
iam schon 10ibi dort 4idem, eadem, idem derselbe 9ignoro 1 nicht wissen, nicht
kennen 10
ille, -a, -ud jener 9imperator, -oris m. Befehlshaber,
Feldherr, Kaiser 3
imperium, -i n. Herrschaft 4in + Abl. in, auf (wo ?) 4in + Akk. in, nach (wohin ?) 4incertus 3 unsicher, ungewiss 4iniuria, -ae f. Unrecht 2iniustus 3 ungerecht 4innocens, -ntis unschuldig 14instituo 3, -stitui,
-stitutum einsetzen, einrichten 7
intellego 3, -lexi, verstehen, einsehen 9
-lectum inter + Akk. zwischen, unter 3interrogo 1 fragen 2invenio 4, -veni,
-ventum finden 7
ipse, -a, -um (er) selbst 9is, ea, id der, die, das; dieser,
diese, dieses 9
iste, -a, -du dieser (dein) 9ita so 9itaque daher 7iubeo 2, iussi,
iussum befehlen,
beauftragen 1
iudex, -dicis m. Richter 3iudicium, -i n. Urteil, Prozess 6iudico 1, -avi richten, Recht
sprechen 1
ius, iuris n. Recht 3iustitia, -ae f. Gerechtigkeit 5iustus 3 gerecht 2lavo 1, lavi, lavatum waschen 5lego 3, legi, lectum lesen 7lex, legis f. Gesetz 3liber, -era, -erum 3 frei; Subst. (Pl.):
Kinder 2
liber, libri m. Buch 13libero 1, -avi befreien 1libertas, -tatis f. Freiheit 7licet 2 (unpers.),
licuit es ist erlaubt, man
darf 5
licet + Konj. wenn auch 12lis, litis f. Streit 4locus, -i m. Ort, Stelle 2longus 3 lang 7loquor 3, locutus
sum sprechen 8
lucrum, -i n. Gewinn 12magistratus, -us m. Magistrat, Beamter 10magnus 3 – maior
– maximus groß – größer – der
größte 2
11malus 3 – peior –
pessimus schlecht – schlechter
– der schlechteste 2
11maneo 2, mansi,
mansum bleiben 12
manus, -us f. Hand, Gewalt 5mater, matris f. Mutter 4medius 3 mitten, mittlerer 5mens, mentis f. Denkkraft, Geist 7mereo 2 verdienen 9meus 3 mein 7mitto 3, misi,
missum schicken 4
mobilis, -e beweglich 8
53
modus, -i m. Maß, Art und Weise 10moneo 2 mahnen, warnen 12mora, -ae f. Aufenthalt, Verzug 4morior 3, mortuus
sum sterben 7
8mors, mortis f. Tod 3mos, moris m. Sitte, Gewohnheit 3moveo 2, movi,
motum bewegen 6
multi 3 – plures – plurimi
viel – mehr – die meisten
311
multum – plus – plurimum
viel – mehr – am meisten
711
mundus, -i m. Welt 10murus, -i m. Mauer 4muto 1 verändern 4nam denn 10nascor 3, natus
sum geboren werden 15
naturalis, -e natürlich 3ne + Konj. dass nicht, damit
nicht; nicht ! 12
necesse est es ist notwendig, man muss
10
necessitas, -tatis f. Notwendigkeit 10nego 1 leugnen, verneinen 10negotium, -i n. Geschäft, Aufgabe 15nemo (=ne-homo) niemand 4neque ... neque weder ... noch 3neque = nec und nicht 3nihil nichts 2nisi wenn nicht, außer 11nocens, -ntis schuldig,
verbrecherisch 10
noceo 2, -ui schaden 1nomen, -inis n. Name 9non nicht 2nondum noch nicht 15nos, nostri, nobis,
nos, nobis(cum) wir 7
noster, -tra, -trum 3 unser 7novus 3 neu 13nullus 3 kein, nichtig 3numquam niemals 12nuptiae, -arum f. Hochzeit, Ehe 8obligo 1 verpflichten 3occido 3, -cidi,
-cisum umhauen, töten 10
omnis, -e ganz, alle 3oportet 2 (+ AcI) es ist notwendig
(dass) 14
pactum, -i n. Vereinbarung 4par, paris gleich 4
pareo 2 gehorchen 10pars, -rtis f. Teil, Partei 4participo 1 gemeinsam haben 12parvus 3 – minor –
minimus klein – kleiner – der
kleinste 2.311
pater, patris m. Vater 3patior 3, passus
sum (er)leiden, zulassen 8
patria, -ae f. Heimat 4patricius 3 Patrizier, adelig 10patronus, -i m. Patron,
Rechtsbeistand 2
pax, pacis f. Frieden 4pecunia, -ae f. Geld 7per + Akk. durch 4perficio 3, -feci,
-fectum vollenden 6
periculum, -i n. Gefahr 2permitto 3, -misi,
-missum erlauben 2
persona, -ae f. Person 7pertineo 2 zu etwas gehören,
sich auf etwas beziehen
13
peto 3, -ivi, -itum anstreben, verlangen, erbitten
4
pignus, -oris n. Pfand 14pius 3 fromm 3placeo 2 gefallen 10plebiscitum, -i n. Plebiszit,
Volksbeschluss 10
plebs, plebis f. Volk, Plebs, Bürger-stand (im Gegen-satz zu den Patriziern)
3
poena, -ae f. Strafe 2pono 3, posui,
positum setzen, legen, stellen 4
populus, -i m. (Staats)volk 4possessio, -onis f. Besitz 6possessor, -oris m. Besitzer 6possideo 2, -sedi, -
sessum besitzen 4
possum, potes, posse, potui
können 4
post + Akk. nach 4posterior, -ius später 11postquam nachdem 4potestas, -tatis f. Macht 7potior, -ius mächtiger, besser 11prae + Abl. vor (voran) 4praecedo 3, -cessi,
-cessum vorangehen 12
54
praeceptum, -i n. Vorschrift, Gebot 11praesto 1, -stiti gewähren, erfüllen 5praesumo 3,
-sumpsi voraussetzen,
vermuten 5
praetor, -oris m. Prätor 3pretium, -i n. Kaufpreis 12primus 3 erste(r) 2princeps, -cipis m. Erster, Fürst, Kaiser 3prior, -ius früher 11privatus 3 privat 2pro + Abl. vor, für, anstelle von 4probo 1 prüfen, billigen,
beweisen 11
profero, -fers, -ferre, -tuli, -latum
hervorbringen 7
prohibeo 2 verbieten, verhindern 10prope (+ Akk.) nahe 7proprietas, -tatis f. Eigentum 7proprius 3 eigen 7propter + Akk. wegen 4propterea deswegen 4prudens, -ntis klug, Rechtsgelehrter 10publicus 3 öffentlich 2pugno 1 kämpfen 2punio 4 bestrafen 1puto 1 glauben, meinen 14qua de causa aus diesem Grund 4quaero 3, quaesivi,
quaesitum suchen, nach etw.
fragen 12
quam (nach Komp.) als 11quamquam obwohl 4quamvis + Konj. wenn auch 12quando wann 10quasi gleichsam 10-que (nachgestellt) und 2qui, quae, quod welcher, -e, -es
(Interrog.); der, die das (Rel.pron.)
10
quia = quod weil 12quidam, quaedam,
quoddam ein (gewisser) 10
quis, quid wer ? was ? 10quisque jeder, jemand 10quod weil 4quomodo wie, auf welche
weise 10
ratio, -onis f. Vernunft, 3reddo 3, -didi,
-ditum zurückgeben 4
refero, -fers, -ferre, rettuli, relatum
zurücktragen, in Be-ziehung setzen, berichten
12
rego 3, rexi, rectum lenken, leiten 3
relinquo 3, -liqui, -lictum
zurücklassen 8
res, rei f. Sache 5res publica Staat 5respondeo 2, -ndi, -
nsum antworten 1
responsum, -i n. Antwort, Rechts-gutachten
10
reus 3 schuldig; Subst.: Angeklagter
2
rex, regis m. König 8rogo 1 fragen, bitten 12Romanus 3 römisch; Subst.:
Römer 2
salus, salutis f. Heil, Wohlergehen 14scio 4 wissen 2scribo 3, scripsi,
scriptum schreiben 4
se (Akk.), sibi (Dat.), se (Abl.)
sich 37
sed aber, sondern 2semper immer 4senatus, -us m. Senat 5sententia, -ae f. Meinung, Urteil 10sentio 4, sensi fühlen 1sequor 3, secutus
sum(+Akk.) folgen 8
servo 1 bewahren 15servus, -i m. Sklave 2si wenn, falls 4sic so 2significo 1 kennzeichnen,
bezeichnen 10
sileo 2 = taceo 2 schweigen, still sein 3sine + Abl. ohne 4singuli, -ae, -a einzeln 10societas, -tatis f. Bündnis,
Gesellschaft 6
socius, -i m. Kamerad, Bündnispartner
7
solvo 3, solvi, solutum
lösen, zahlen 3
soror, -oris f. Schwester 7statim sofort 4sto 1, steti stehen 13sub + Abl. unter (wo ?) 4sub + Akk. unter (wohin ?) 4sum, es, esse,fui sein 4summus 3 höchster 7supervenio 4, -veni,
-ventum später dazukommen 13
suus 3 sein 7tam (vor Adj. oder so 12
55
Adv.) tamen dennoch 7tempto 1 versuchen 4tempus, -oris n. Zeit 3teneo 2, tenui halten 1tertius 3 dritter 7testamentum,-i n. Testament 7testis, -is m. Zeuge 7timeo 2 fürchten 13totus 3 (Gen. -ius,
Dat. -i) ganz 4
trado 3, -didi, -ditum
übergeben 12
transfero, -fers, -ferre, -tuli, -latum
übertragen 11
tu, tui, tibi, te, te(cum)
du 7
tum dann 10tuus 3 dein 7ubi wo, sobald 4ultimus 3 letzter 7universus 3 gesamt 10unus 3 (Gen. -ius,
Dat. -i) ein(s), ein einziger 9
urbs, urbis f. Stadt 4usus, -us m. Gebrauch, Nutzen 5ususfructus, -us m. Fruchtgenuss 5ut wie; (+ Konj.) dass,
damit, sodass 1012
utilis, -e nützlich 3utor 3, usus sum (+
Abl.) verwenden,
gebrauchen 8
utrum + Konj. ob 12uxor, -oris f. Ehefrau 7
valeo 2, -ui stark sein, gelten 1vel oder 10vendo 3, vendidi,
venditum verkaufen 12
venio 4, veni, ventum
kommen 1
verbum, -i n. Wort 7veritas, -tatis f. Wahrheit 5vero (an 2.
Satzstelle) aber 10
verto 3, verti, versum
drehen, wenden 8
verus 3 wahr 5vester, -tra, -trum 3 euer 7veto 1, vetui, ve-
titum (+ Akk.) verbieten 14
vexo 1 quälen 3via, -ae f. Straße, Weg 7video 2, vidi, visum sehen 1videor 2, visus sum scheinen 8vincio 4, vinxi,
vinctum fesseln 1
vinco 3, vici, victum besiegen 1vir, viri m. Mann 2vis, vim, vi; Pl.: vires, -ium f.
Kraft, Gewalt 5
vita, -ae f. Leben 4vivo 3,vixi,victum leben 7voco 1 rufen 2voluntas, -tatis f. Wille 3vos, vestri, vobis,
vos,vobis(cum) ihr 7
vox, vocis f. Stimme 7
56
Texte
In Klammern angegeben ist (1) die Lektion, ab der der Text zur Lektüre geeignet ist; (2) gegebenenfalls die Nummer, unter der der Text im Casebook von H. Hausmaninger behandelt wird.
EIGENTUM UND BESITZ (AB LECTIO 9 / HAUSMANINGER S. 1-3)
D 41,2,12,1 Ulpianus libro septuagesimo ad edictum
Nihil commune habet proprietas cum possessione.
D 41,2,1,3
Ofilius ... et Nerva filius (dicunt) possessionem rem facti, non iuris esse.
D 43,17,1,2 Ulpianus libro sexagesimo nono ad edictum
Separata esse debet possessio a proprietate. Fieri etenim potest, ut alter possessor sit, dominus non sit, alter dominus quidem sit, possessor vero non sit; fieri potest, ut et possessor idem et dominus sit. separo 1 trennen, absondern,
unterscheidenetenim = et + enim denn, nämlich
ut ... sit dass ... ist (sei)quidem zwar
EIGENTUMSERWERB
D 41,1,9,4 Gaius libro secundo rerum cottidianarum sive aureorum (12)
Nihil autem interest, utrum ipse dominus per se tradat alicui rem an voluntate eius aliquis. intersum, -es,
-esse, -fui dazwischen sein, einen
Unterschied machen
D 41,1,21,pr.-1 Pomponius libro undecimo ad Sabinum (13 / Hausmaninger Fall 29)
Si servus meus tibi bona fide serviret et rem emisset traditaque ei esset, Proculus (dicit) nec meam fieri, quia servum non possideam, nec tuam, si non ex re tua sit parata; sed si liber bona fide tibi serviens emerit, ipsius fieri (dicit Proculus).
Si rem meam possideas et eam velim tuam esse, fiet tua, quamvis possessio apud me non fuerit.
serviret ... emisset ... esset ~ servit ... emit ... est
servio 4 Sklave sein, dienen
velim Konj. I von volo
(wollen) fiet Futur von fit
D 41,2,1,1 Paulus libro quinquagesimo quarto ad edictum (10)
Dominium rerum ex naturali possessione coepisse Nerva filius ait eiusque rei vestigium remanere in his, quae terra, mari caeloque capiuntur; nam haec protinus eorum fiunt, qui primi possessionem eorum apprehenderint. Item bello capta et insula in mari enata et gemmae, lapilli, margaritae in litoribus inventae eius fiunt, qui primus eorum possessionem nanctus est.
incipio 3, coepi (Perf.), coeptum
beginnen
vestigium, -i n. Spur remaneo 2, -mansi,
-mansum (zurück)bleiben
terra, -ae f. Erde mare, -is n. Meer caelum, -i n. Himmel protinus unmittelbar primi / primus als erste(r) apprehendo 3, -ndi, ergreifen
-nsumbello capta (n.pl.) Kriegsbeute insula, -ae n. Insel enascor 3, -natus sum
= e+nascorentstehen
gemma, -ae f. Edelstein lapillus, -i m. (Schmuck)steinmargarita, -ae f. Perle litus, -oris n. Küste nanciscor 3, na(n)ctus
sumerlangen
D 41,1,7,7 Gaius libro secundo rerum cottidianarum (13 / Hausmaninger Fall 120)
Cum quis ex aliena materia speciem aliquam suo nomine fecerit, Nerva et Proculus putant hunc dominum esse qui fecerit, quia quod factum est, antea nullius fuerat. Sabinus et Cassius magis naturalem rationem efficere putant, ut, qui materiae dominus fuerit, idem eius quoque, quod ex eadem materia factum sit, dominus esset, quia sine materia nulla species effici possit: veluti si ex auro vel argento vel aere vas aliquod fecero, vel ex tabulis tuis navem aut armarium 5 aut subsellia fecero, vel ex lana tua vestimentum, vel ex vino et melle tuo mulsum, vel ex medicamentis tuis emplastrum aut collyrium, vel ex uvis aut olivis aut spicis tuis vinum vel oleum vel frumentum. Est tamen etiam media sententia recte existimantium, (1) si species ad materiam reverti possit, verius esse, quod et Sabinus et Cassius senserunt, (2) si non possit reverti, verius esse, quod Nervae et Proculo placuit, (1) ut ecce vas conflatum ad rudem massam auri vel 10 argenti vel aeris reverti potest, (2) vinum vero vel oleum vel frumentum ad uvas et olivas et spicas reverti non potest: ac ne mulsum quidem ad mel et vinum vel emplastrum aut collyria ad medicamenta reverti possunt. Videntur tamen mihi recte quidam dixisse non debere dubitari, quin alienis spicis excussum frumentum eius sit, cuius et spicae fuerunt: cum enim grana, quae spicis continentur, perfectam habeant suam speciem, qui excussit spicas, non novam speciem 15 facit, sed eam, quae est, detegit.
materia, -ae f. Stoff species, -ei f. Erscheinungsform,
Gestalt antea vorher magis mehr efficio 3, -feci, -fectum bewirken, herstellenquoque (nachgestellt) auch eius ... quod dessen, was ...eadem: Abl. fem. Sg.
von idem
velut(i) wie zum Beispielaurum, -i n. Gold argentum, -i n. Silber aes, aeris n. Erz, Bronze vas, vasis n. Gefäß tabula, -ae f. Brett navis, -is f. Schiff armarium, -i n. Kasten subsellium, -i n. Sessel lana, -ae f. Wolle
vestimentum, -i n. Kleidungsstückvinum, -i n. Wein mel, mellis n. Honig mulsum, -i n. Honigwein, Metmedicamentum, -i n. Arznei, Medikamentemplastrum, -i n. Wundpflaster collyrium, -i n. Salbe uva, -ae f. Weintraube oliva, -ae f. Olive spica, -ae f. (Getreide)ähre oleum, -i n. Öl frumentum, -i n. Getreide existimo 1 glauben, meinenrevertor 3, reverti,
reversuszurückkehren
verius esse quod ... AcI abhängig von existimantium
ut ecce wie zum Beispielconflo 1 einschmelzen rudis, -e roh
58
massa, -ae f. Masse ne ... quidem nicht einmal non dubito, quin +
Konj. ich zweifle nicht, dass
... alienis spicis: Abl.
separationis
(woher?)excutio 3, -cussi,
-cussumherausklopfen,
herausdreschengranum, -i n. Korn detego 3, -texi,
-tectumaufdecken, sichtbar
machen
D 41,1,24.26 Paulus libro quarto decimo ad Sabinum (15)
In omnibus, quae ad eandem speciem reverti non possunt, dicendum est, si materia manente species dumtaxat forte mutata sit, veluti si meo aere statuam aut argento scyphum fecisses, me eorum dominum manere. Sed si meis tabulis navem fecisses, tuam navem esse, quia cupressus non maneret (sicuti nec lana vestimento facto), sed cupresseum (aut laneum) corpus fieret.
omnibus (erg. rebus) gemeint sind Verbindungen verschiedener Sachen
eandem Akk. Sg. fem. von idem – derselbe
species, -ei f. Erscheinungsform, Aussehen
revertor 3, reverti, reversus
Zurückkehren
me ... manere AcI, abh. von dicendum est
materia, -ae f. Material, Stoff dumtaxat forte nur leicht velut(i) wie zum Beispielaes, aeris n. Erz, Bronze
statua, -ae f. Statue argentum, -i n. Silber scyphus, -i m. Becher tabula, -ae f. Brett navis, -is f. Schiff cupressus, -i f. Zypresse(nholz)lana, -ae f. Wolle vestimentum, -i n. Kleidung cupresseus :
cupressus = laneus : lana = argenteus (silbern, aus Silber): argentum
D 6,1,23,2 Paulus libro vicesimo primo ad edictum (12)
Si quis rei suae alienam rem ita adiecerit, ut pars eius fieret (veluti si quis statuae suae bracchium aut pedem alienum adiecerit, aut scypho ansam vel fundum, vel candelabro sigillum, aut mensae pedem), dominum eius totius rei effici vereque statuam suam dicturum et scyphum plerique recte dicunt. adicio 3, -ieci, -iectum hinzufügen velut(i) wie zum Beispielstatua, -ae f. Statue bracchium, -i n. Arm pes, pedis m. Fuß scyphus, -i m. Becher ansa, -ae f. Henkel candelabrum, -i n. Kerzenleuchtersigillum, -i n. Bildchen mensa, -ae f. Tisch (eum) dominum ... dass er Eigentümer ...
effici (AcI) werde efficio 3, -feci, -fectum bewirken, machentotus 3 (Gen. -ius) ganz (eum) dicturum
(esse): Inf. Futur akt.; AcI
dass er nennen wird
suam statuam suam dicit = er nennt die Statue sein Eigentum
plerique die meisten
D 39, 5, 25 Iavolenus libro sexto epistularum (13 / Hausmaninger Fall 68)
Si tibi dederim rem, ut Titio meo nomine donares, et tu tuo nomine eam ei dederis, an factam eius putes ? Respondit, si rem tibi dederim, ut Titio meo nomine donares, eamque tu tuo nomine ei dederis, quantum ad iuris subtilitatem, accipientis facta non est et tu furti obligaris; sed sed benignius est, si agam contra eum, qui rem accepit, exceptione doli mali me summoveri. an (+ Konj.) ob (eam rem) factam
(esse) AcI
quantum ad ... (erg. pertinet)
inwiefern es ... betrifft
subtilitas, -tatis f. Genauigkeit, Strenge
furtum, -i n. Diebstahl benignus 3 wohlwollend,
großzügig summoveo 2, -movi,
-motumentfernen, abweisen
EIGENTUMSERWERB AN WILDEN TIEREN
D 41,1,1,pr.-41,1,5 (gek.) Gaius libro secundo rerum cottidianarum sive aureorum (14 / Hausmaninger Fall 94)
Quarundam rerum dominium nanciscimur iure gentium, quod ratione naturali inter omnes homines peraeque servatur, quarundam iure civili, id est iure proprio civitatis nostrae. Omnia igitur animalia, quae terra mari caelo capiuntur, id est ferae bestiae et volucres pisces, capientium fiunt. Quod enim nullius est, id ratione naturali occupanti conceditur. Nec interest, utrum in suo fundo quisque capiat an in alieno. Plane qui in alienum fundum ingreditur venandi 5 aucupandive gratia, potest a domino, si is providerit, iure prohiberi ne ingrederetur. Quidquid autem eorum ceperimus, eo usque nostrum esse intellegitur, donec nostra custodia coercetur. Cum vero evaserit custodiam nostram et in naturalem libertatem se receperit, nostrum esse desinit et rursus occupantis fit. Naturalem autem libertatem recipere intellegitur, cum vel oculos nostros effugerit vel ita sit in conspectu nostro, ut difficilis sit eius persecutio. Illud quaesitum est, 10 an fera bestia, quae ita vulnerata sit, ut capi possit, statim nostra esse intellegatur. Trebatio placuit statim nostram esse et eo usque nostram videri, donec eam persequamur; quod si desierimus eam persequi, desinere nostram esse et rursus fieri occupantis; itaque si per hoc tempus, quo eam persequimur, alius eam ceperit eo animo, ut ipse lucrificaret, furtum videri nobis eum commisisse. Plerique non aliter putaverunt eam nostram esse, quam si eam 15 ceperimus, quia multa accidere possunt, ut eam non capiamus; quod verius est.
quarundam: Gen. Pl. f.
von quidam ein gewisser, manch
nanciscor 3, nactus sum
erlangen
peraequus 3 völlig gleich animal, -alis n. Tier terra, -ae f. Erde mare, -is n. Meer caelum, -i n. Himmel ferus 3 wild bestia, -ae f. (wildes) Tier volucer, -cris, -e fliegend, Subst.: Vogelpiscis, -is m. Fisch concedo 3, -cessi,
-cessum zugestehen
interest es besteht ein Unterschied
quisque hier: jemand plane natürlich ingredior 3, -gressus
sumeintreten
venor 1 jagen aucupor 1 Vögel fangen Gen. + gratia um zu ... provideo 2, -vidi,
-visumVorsorge treffen
eo usque bis dahin, solangecustodia, -ae f. Aufbewahrungevado 3, -vasi, -vasum entkommen recipio 3, -cepi, erlangen; se recipere
60
-ceptum – sich zurück-ziehen
rursus wieder occupo 1 besetzen, an sich
nehmen intellegitur (sc. bestia):
NcI man versteht, dass ...
oculus, -i m. Auge conspectus, -us m. Blickfeld persecutio, -ionis f. Verfolgung an + Konj. ob vulnero 1 verwunden (eam) nostram esse AcI (esse) videri NcI donec = dum solange persequor 3, -secutus
sum verfolgen
quod si wenn aber (bestiam) desinere AcI, wie der vorige
abh. von Tr. placuitlucrifico 1 Gewinn erzielenfurtum, -i n. Diebstahl eum commisisse AcI, wie die vorigen
abh. von Tr. placuit
plerique die meisten non aliter ... quam si nicht anders ... als
wenn, nur dann ... wenn
accido 3, -cidi sich ereignen, vorfallen
quod rel. Anschluss: und das
D 41,1,55 Proculus libro secundo epistularum (15 / Hausmaninger Fall 9)
In laqueum, quem venandi causa posueras, aper incidit; cum eo haereret, exemptum eum abstuli: Num tibi videor tuum aprum abstulisse? Et si tuum putas fuisse, si solutum eum in silvam dimisissem, eo casu tuus esse desisset an maneret? Et quam actionem mecum haberes, si desisset tuus esse, num IN FACTUM dari oporteret, quaero. Respondit: Laqueum videamus, ne intersit, in publico an in privato posuerim, et, si in privato posui, utrum in meo an in alieno, et, si 5 in alieno, utrum permissu eius, cuius fundus erat, an non permissu eius posuerim; praeterea utrum in eo ita haeserit aper, ut expedire se non possit ipse, an diutius luctando expediturus se fuerit. Summam tamen hanc puto esse, ut, si in meam potestatem pervenit, meus factus sit. Sin autem aprum meum factum in suam naturalem laxitatem dimisisses et eo facto meus esse desisset, actionem mihi IN FACTUM dari oportere, veluti responsum est, cum quidam poculum 10 alterius ex nave eiecisset.
laqueus, -i m. Schlinge venor 1 jagen Gen. + causa um ... willen, um zu ...aper, apri m. Eber incido 3, -cidi hineinfallen,
hineingeraten haereo 2, haesi,
haesum steckenbleiben
eximo 3, -emi, -emptum
herausnehmen
aufero, -fers, -ferre, abstuli, ablatum
wegtragen
num etwa ? ob ? (eum) ... fuisse AcIsilva, -ae f. Wald dimitto 3, -misi,
-missum freilassen
ne intersit ob es einen Unterschied macht
privatus 3 privat permissu mit Erlaubnis praeterea außerdem expedio 4 freimachen diutius länger luctor 1 ringen, sich anstrengenexpediturus se fuerit (ob) er sich befreien
hätte können summa, -ae f. Hauptsache, Kernpervenio 4, -veni,
-ventumankommen, gelangen
sin wenn aber laxitas, -tatis f. Freiheit oportere AcI, weiterhin abhängig
von puto velut(i) wie zum Beispiel poculum, -i n. Becher navis, -is f. Schiff eicio 3, -ieci,-iectum (aus)werfen
EIGENTUMSVERLUST
D 47, 2, 43, 4-5 Ulpianus libro quadragesimo primo ad Sabinum (15)
Qui alienum quid iacens lucri faciendi causa sustulit, furti obstringitur, sive scit cuius sit sive nescit; nihil enim ad furtum minuendum facit, quod, cuius sit, ignoret. Quodsi dominus id dereliquit, furtum non fit eius, etiamsi ego furandi animum habuero; nec enim furtum fit, nisi sit cui fiat. quid = aliquid etwas iaceo 2 liegen Gen. + causa um ... willen, um zutollo 3, sustuli,
sublatum aufheben, beseitigen
obstringo 3, -strinxi, -strictum
verpflichten, verstric-ken, schuldig machen
sive ... sive ob ... oder; sei es, dass ... sei es,
dass nescio 4 = ignoro nicht wissen minuo 3 vermindern,
verringern quodsi wenn aber etiamsi = etiam si furor 1 stehlen habuero: Futur II von
habeo (kann als Präsens
übersetzt werden)
D 50,17,11 Pomponius libro quinto ad Sabinum (10)
Id, quod nostrum est, sine facto nostro ad alium transferri non potest.
D 41, 1, 31, 1 Paulus libro tricesimo primo ad edictum (12 / Hausmaninger Fall 99)
Thesaurus est vetus quaedam depositio pecuniae, cuius non exstat memoria, ut iam dominum non habeat; sic enim fit eius, qui invenerit, quod non alterius sit. Alioquin si quis aliquid vel lucri causa vel metus vel custodiae condiderit sub terra, non est thesaurus; cuius etiam furtum fit. thesaurus, -i m. Schatz vetus, -eris alt quaedam: Nom. sg.
fem. von quidam ein (gewisser)
depositio: Substantiv zu depono 3, -posui, positum
exstat es ist noch vorhandenmemoria, -ae f. Erinnerung
iam non nicht mehr alioquin andernfalls quis = aliquis Gen. + causa um ... willen, um zumetus, -us m. Furcht custodia, -ae f. Aufbewahrung condo 3, -didi, -ditum verbergen, gründenterra, -ae f. Erde
BESITZERWERB / BESITZVERLUST
D 41,2,3,1 Paulus libro quinquagesimo quarto ad edictum (15 / Hausmaninger Fall 1)
Et apiscimur possessionem corpore et animo, neque per se animo aut per se corpore. Quod autem diximus et corpore et animo acquirere nos debere possessionem, non utique ita accipiendum est, ut qui fundum possidere velit omnes glebas circumambulet: sed sufficit quamlibet partem eius fundi introire, dum mente et cogitatione hac sit, uti totum fundum usque ad terminum velit possidere. apiscor 3 erwerben quod dass; was das betrifft,
dass; wenn utique jedenfalls, allerdingspossido 3, -sedi, in Besitz nehmen
-sessumvelit Konj. I von volo/wollengleba, -ae f. Ackerscholle circumambulo 1 umschreiten sufficio 3, -feci, genügen
62
-fectum quilibet, quaelibet,
quodlibet beliebig
introeo, -is, -ire, -ii, -itum
hineingehen, betreten
cogitatio, -onis f. Gedanke uti = ut usque ad bis zu terminus, -i m. Grenzstein, Grenze
D 41,2,3,7-8 Paulus libro quinquagesimo quarto ad edictum (12 / Hausmaninger Fall 65)
Sed et si animo solo possideas, licet alius in fundo sit, adhuc tamen possides. Si quis nuntiet domum a latronibus occupatam et dominus timore conterritus noluerit
accedere, amisisse eum possessionem placet. solus 3 allein adhuc noch nuntio 1 melden latro, -onis m. Räuber domum ... occupatam (esse): AcI timor, -oris m. =
metus Furcht, Angst
conterreo 2 erschrecken nolo, nolui nicht wollen accedo 3, -cessi,
-cessumhingehen
amitto 3, -misi, -missum
verlieren
D 41,2,18,2 Celsus libro vicesimo tertio digestorum (12 / Hausmaninger Fall 2)
Si venditorem quod emerim deponere in mea domo iusserim, possidere me certum est, quamquam id nemo dum attigerit; aut si vicinum mihi fundum mercato venditor in mea turre demonstret vacuamque se possessionem tradere dicat, non minus possidere coepi, quam si pedem finibus intulissem. depono 3, -posui,
-positum ablegen
nemo dum noch niemand attingo 3, attigi berühren vicinum (erg. fundum;
Objekt zu demonstret), von:
vicinus 3 benachbart mercor 1 kaufen
mercatus einer der gekauft hatturris, -is f. Turm demonstro 1 zeigen vacuus 3 leer incipio 3, coepi,
coeptumbeginnen
pes, pedis m. Fuß infero 3, intuli, illatum
(+ Dat. + Akk.)hineintragen,
hineinsetzen
D 41,2,30,4 Paulus libro quinto decimo ad Sabinum (12)
Item quod mobile est, multis modis desinimus possidere: Si aut nolimus aut servum puta manumittamus, item si quod possidebam in aliam speciem translatum sit, veluti vestimentum ex lana factum. nolimus: Konj. I (1. P.
Pl.) von nolo nicht wollen
puta zum Beispiel manumitto 3, -misi,
-missum freilassen
species, -ei f. Erscheinungsform, Gestalt
vestimentum, -i n. Kleidungsstücklana, -ae f. Wolle
D 41,2,41: Paulus libro primo institutionum (12)
Qui iure familiaritatis amici fundum ingreditur, non videtur possidere, quia non eo animo ingressus est, ut possideat, licet corpore in fundo sit. familiaritas, -tatis f. Vertrautheit ingredior 3, -ssus sum betreten
PFANDRECHT
D 20,1,19 Ulpianus libro vicesimo primo ad edictum (11 / Hausmaninger Fall 166)
Qui pignori plures res accepit, non cogitur unam liberare nisi accepto universo quantum debetur. pignori dare als Pfand gebenpignori accipere als Pfand bekommen
universus 3 gesamt quantum wieviel
D 47,2,67(66) pr. Paulus libro septimo ad Plautium (12 / Hausmaninger Fall 164)
Si is, qui rem pignori dedit, vendiderit eam, quamvis dominus sit, furtum facit, sive eam tradiderat creditori sive speciali pactione tantum obligaverat: idque et Iulianus putat. creditor, -oris m. Gläubiger specialis pactio eine spezielle
Vereinbarung
tantum nur
D 20,5,8 Modestinus libro quarto regularum (7 / Hausmaninger Fall 167)
Creditoris arbitrio permittitur ex pignoribus sibi obligatis quibus velit distractis ad suum commodum pervenire. creditor, -oris m. Gläubiger arbitrium, -i n. Gutdünken quibus velit
distractis durch Verkauf von beliebigen Pfandsachen
pervenio 4, -veni, -ventum
ankommen, gelangen
D 20,1,29,2 Paulus libro quinto responsorum (11 / Hausmaninger Fall 170)
Domus pignori data exusta est eamque aream emit Lucius Titius et exstruxit: quaesitum est de iure pignoris. Paulus respondit pignoris persecutionem perseverare et ideo ius soli superficiem secutam videri, id est cum iure pignoris; sed bona fide possessores non aliter cogendos creditoribus aedificium restituere quam sumptus in exstructione erogatos, quatenus pretiosior res facta est, reciperent. exuro 3, -ussi, -ustum abbrennen area, -ae f. Grundstück exstruo 3, -struxi,
-structum bauen, errichten
persecutio, -onis f. Verfolgung persevero 1 bestehen bleibenideo deswegen solum, -i n. Boden superficies, -ei f. Oberfläche superficiem secutam
(esse); Akkusativobjekt zu
sequor ist ius
AcI
non aliter ... quam nicht anders ... als
wenn; nur dann ... wenn
possessores ... cogendos (esse)
AcI (abh. von Paulus respondit)
aedificium, -i n. Gebäude restituo 3, -stitui,
-stitutumzurückgeben
sumptus, -us m. Aufwand, Kostenexstructio, -onis f. Subst. zu exstruo 3erogo 1 ausgeben, aufwendenquatenus inwiefern pretiosus 3 wertvoll recipio 3, -cepi,
-ceptumbekommen
D 41,3,4,21 Paulus libro quinquagesimo quarto ad edictum (14)
Si rem pignori datam debitor subripuerit et vendiderit, usucapi eam posse Cassius scribit, quia in potestatem domini videtur pervenisse, qui pignori dederit, quamvis cum eo furti agi potest; quod puto rectius dici. subripio 3, -ripui, -reptum stehlen, (heimlich) entziehen pervenio 4, -veni, -ventum gelangen, ankommenfurti agere auf Diebstahl verklagen
GESETZESAUSLEGUNG (12)
Neque leges neque senatus consulta ita scribi possunt, ut omnes casus, qui quandoque inciderint, comprehendantur, sed sufficit ea, quae plerumque accidunt, contineri. Non possunt omnes singillatim aut legibus aut senatus consultis comprehendi; sed cum in aliqua causa sententia eorum manifesta est, is, qui iurisdictioni praeest, ad similia procedere atque ita ius dicere debet. quandoque irgendwann einmalincido 3, -cidi = accido vorfallen, sich
ereignen comprehendo 3, -ndi,
-nsum erfassen
sufficio 3, -feci, -fectum genügen plerumque meistens contineo 2 enthalten
omnes (erg. casus) singillatim einzeln manifestus 3 offenkundig iurisdictio, -onis f. = iuris dictio praesum, -es, -esse, -fui vorstehen (+ Dat.)similis, -e ähnlich procedo 3, -cessi,
-cessumvorwärtsschreiten
AUS DEN INSTITUTIONES DES GAIUS
De personis (Gaius 1, 8-160 gekürzt und vereinfacht)
(8) Omne ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones. Sed prius videamus de personis. Et summa divisio de iure personarum haec est, quod omnes homines aut liberi sunt aut servi. Rursus liberorum hominum alii ingenui sunt, alii libertini. Ingenui sunt, qui liberi nati sunt; libertini, qui ex iusta servitute manumissi sunt.
(48) Sequitur de iure personarum alia divisio: Nam quaedam personae sui iuris sunt, 5 quaedam alieno iuri sunt subiectae. Sed rursus earum personarum, quae alieno iuri subiectae sunt, aliae in potestate, aliae in manu, aliae in mancipio sunt. Videamus nunc de iis, quae alieno iuri subiectae sunt.
(52) In postestate dominorum sunt servi. Haec potestas propria iuris gentium est. Nam apud omnes gentes animadvertere possumus dominis in servos vitae necisque potestatem 10 esse; et quod per servum acquiritur, id domino acquiritur. Sed hoc tempore neque civibus Romanis nec aliis hominibus, qui sub imperio populi Romani sunt, licet supra modum et sine causa in servos suos saevire. Nam ex constitutione imperatoris Antonini (is) qui sine causa servum suum occiderit non minus teneri iubetur quam qui alienum servum occiderit; sed et maior asperitas dominorum per eiusdem principis constitutionem coercetur. 15
(55) Item in potestate nostra sunt liberi nostri, quos iustis nuptiis procreavimus. Hoc ius proprium civium Romanorum est. Nulli enim alii sunt homines, qui talem in filios suos habent potestatem, qualem nos habemus.
(58) Non omnes uxores nobis ducere licet; nam a quarundam nuptiis abstinere debemus. Inter eas enim personas, quae parentum liberorumve locum inter se obtinent, nuptiae contrahi 20
65
non possunt, nec inter eas conubium est, velut inter patrem et filiam vel inter matrem et filium. Et si tales personae inter se coierint, nefarias et incestas nuptias contraxisse dicuntur.
(61) Inter fratrem et sororem prohibitae sunt nuptiae. Si qua per adoptionem soror mihi esse coeperit, quamdiu quidem constat adoptio, sane inter me et eam nuptiae non possunt consistere; cum vero per emancipationem adoptio dissoluta sit, possum eam uxorem ducere. 25
(62) Fratris filiam uxorem ducere licet; idque primum in usum venit, cum divus Claudius Agrippinam, fratris sui filiam, uxorem duxisset; sororis vero filiam uxorem ducere non licet; et haec ita principalibus constitutionibus significantur.
(64) Si quis incestas nuptias contraxerit, neque uxorem habere videtur neque liberos. Itaque hi, qui ex eo coitu nascuntur, matrem quidem habere videntur, patrem vero non; nec ob id 30 in potestate eius sunt, quales sunt ii, quos mater vulgo concepit; nam et hi patrem habere non intelleguntur, cum is incertus sit.
(75) Apparet, sive civis Romanus peregrinam sive peregrinus civem Romanam uxorem duxerit, eum qui nascitur peregrinum esse. Loquimur autem de his, inter quos conubium non est; nam si civis Romanus peregrinam, cum qua ei conubium est, uxorem duxerit, iustum 35 matrimonium contrahitur, et tunc ex iis qui nascitur civis Romanus est et in potestate patris est.
(88) Si ancilla ex cive Romano conceperit, deinde manumissa civis Romana facta sit et tunc pariat, licet civis Romanus sit qui nascitur sicut pater eius, non tamen in potestate patris est, quia non ex iusto coitu conceptus est.
(97) In potestate nostra sunt etiam hi, quos adoptamus. 40 (109) In potestate quidem et masculi et feminae esse solent; in manum autem feminae
tantum conveniunt. Usu in manum convenit femina, quae anno continuo apud virum mansit; ita enim velut annua possessione usu capitur.
(127) Hi, qui in potestate patris sunt, mortuo eo sui iuris fiunt. (132) Emancipatione liberi in potestate parentum esse desinunt.45
divisio, -onis f. (Ein)Teilung rursus wiederum ingenuus 3 freigeboren servitus, -tutis f. Sklaverei, Dienstmanumitto 3, -misi,
-missum freilassen
subicio 3, -ieci, -iectum
unterwerfen
mancipium, -i n. Eigentum animadverto 3, -verti,
-versum bemerken
nex, necis f. Tod supra + Akk. über ... hinaus saevio 4 wüten asperitas, -tatis f. Strenge coerceo 2 beschränken procreo 1 zeugen talis, -e solch(er) qualis, -e welch(er) uxorem ducere eine Frau heiraten
(eigl.: nach Hause führen)
abstineo 2 sich enthalten, Abstand nehmen
parentes, -ntum Eltern
-ve oder obtineo 2 innehaben conubium, -i n. Recht zur
Eheschließungcoeo, -is, -ire, -ii, -itum geschlechtlich
verkehren nefarius 3 frevelhaft incestus 3 inzestuös qua = aliqua irgendeine adoptio, -onis f. Adoption incipio 3, coepi,
coeptumbeginnen
quamdiu wie lange quidem allerdings, zwar,
freilich sane natürlich,
selbstverständlichconsisto 3, -stiti bestehen emancipatio, -onis f. Emanzipation,
Entlassung aus der patria potestas
dissolvo 3, -solvi, -solutum (dis+ solvo)
lösen
divus 3 göttlich (Beiname
66
verstorbener Kaiser)
principalis, -e (Adj. zu princeps)
kaiserlich
coitus, -us m. Geschlechtsverkehrob + Akk. wegen concipio 3, -cepi,
-ceptum empfangen
vulgo concipere „im Volk empfangen“, außerhalb einer Ehe schwanger werden
apparet + AcI (eum ... peregrinum esse)
es zeigt sich
peregrinus 3 ausländisch (nicht römisch)
matrimonium, -i n. Ehe ancilla, -ae f. Sklavin tunc = tum dann deinde danach pario 3, peperi,
partumgebären,
hervorbringensicut = sic ut sowie adopto 1 adoptieren masculus 3 männlich femina, -ae f. Frau tantum nur velut gleichsam annuus 3 jährlich, ein Jahr
dauernd patre mortuo = Abl.
abs.
De rebus (Gaius 2,2-95; gekürzt und vereinfacht)
(2) Summa rerum divisio in duos articulos deducitur: Nam aliae (res) sunt divini iuris, aliae humani. Divini iuris sunt velut res sacrae.
(9) Quod autem divini iuris est, id nullius in bonis est; id vero, quod humani iuris est, plerumque alicuius in bonis est, potest autem et nullius in bonis esse: Nam res hereditariae, antequam aliquis heres existat, nullius in bonis sunt. Hae autem res, quae humani iuris sunt, 5 aut publicae sunt aut privatae. Quae publicae sunt, nullius videntur in bonis esse, ipsius enim universitatis esse creduntur; privatae sunt, quae singulorum hominum sunt.
(12) Quaedam res corporales sunt, quaedam incorporales. Corporales hae sunt, quae tangi possunt, velut fundus, homo, vestis, aurum, argentum et denique aliae res innumerabiles; incorporales sunt, quae tangi non possunt, qualia sunt ea, quae in iure consistunt, sicut 10 hereditas, usus fructus, obligationes quoquo modo contractae. Nec ad rem pertinet, quod in hereditate res corporales continentur et fructus, qui ex fundo percipiuntur, corporales sunt, et id, quod ex aliqua obligatione nobis debetur, plerumque corporale est, velut fundus, homo, pecunia; nam ipsum ius successionis et ipsum ius utendi fruendi et ipsum ius obligationis incorporale est.
(20) Si tibi vestem vel aurum vel argentum tradidero sive ex venditionis causa sive ex 15 donationis sive quavis alia ex causa, statim tua fit ea res, si modo ego eius dominus sim.
(2,86sq.): Acquiritur autem nobis non solum per nosmet ipsos, sed etiam per eos, quos in potestate manu mancipiove habemus; item per eos servos, in quibus usum fructum habemus; item per homines liberos et servos alienos, quos bona fide possidemus. Igitur quod liberi nostri, quos in potestate habemus, acquirunt, item quod servi nostri mancipio accipiunt, id nobis 20 acquiritur. Ipse enim, qui in potestate nostra est, nihil suum habere potest.
(89-93) Non solum autem proprietas per eos, quos in potestate habemus, acquiritur nobis, sed etiam possessio; cuius enim rei possessionem adepti fuerint, id nos possidere videmur; per eas vero personas, quas in manu mancipiove habemus, proprietas quidem acquiritur nobis ex omnibus causis, sicut per eos, qui in potestate nostra sunt; an autem possessio acquiratur, 25 quaeri solet, quia ipsas non possidemus. De his autem servis, in quibus tantum usum fructum habemus, ita placuit, ut quidquid ex re nostra vel ex operis suis acquirunt, id nobis acquiratur; quod vero extra eas causas, id ad dominum proprietatis pertineat; itaque si iste servus heres institutus sit, non mihi, sed domino proprietatis acquiritur. Idem placet de eo, qui a nobis bona fide possidetur; sed bonae fidei possessor cum usucepit servum, quia eo modo dominus fit, ex 30 omni causa per eum sibi acquirere potest.
67
(95) Ex iis apparet per liberos homines, quos neque iuri nostro subiectos habemus neque bona fide possidemus, item per alienos servos, in quibus neque usum fructum habemus neque iustam possessionem, nulla ex causa nobis acquiri posse.
divisio, -onis f. (Ein)Teilung articulus, -i m. Abschnitt deduco 3, -duxi,
-ductum (durch)führen
divinus 3 göttlich humanus 3 menschlich velut (wie) zum Beispielsacer, -cra, -crum heilig hereditarius 3 das Erbe betreffend,
Erb- existo 3, -stiti sich herausstellenuniversitas, -tatis f. Gesamtheit,
Allgemeinheittango 3, tetigi, tactum
(vgl. attingo) berühren
vestis, -is f. Kleidung aurum, -i n. Gold (Au) argentum, -i n. Silber (Ag) denique schließlich innumerabilis, -e unzählbar, viel qualis, -e welch(er), wie
(beschaffen)consisto 3, -stiti bestehen quoquo modo auf welche Art auch
immer contineo 2 enthalten percipio 3, -cepi, nehmen
-ceptumsuccessio, -onis f. Nachfolge fruor 3 genießen tradidero: Futur II von
trado (kann als Präsens übersetzt werden)
quavis: Abl. von quivis beliebig si modo wenn nur nosmet = nos mancipium, -i n mancipiove = vel
mancipio
Eigentum
igitur also adipiscor 3, adeptus
sumerlangen
an + Konj. ob soleo 2, solitus sum gewohnt sein, pflegentantum nur quidquid was auch immer;
alles, was opera, -ae f. Arbeit extra + Akk. außerhalb heredem instituere als Erben einsetzensubicio 3, -ieci,
-iectumunterwerfen
De obligationibus (Gaius 3,88-222; gekürzt und vereinfacht)
(3,88-90) Omnis obligatio vel ex contractu nascitur vel ex delicto. Et prius videamus de his, quae ex contractu nascuntur. Harum autem quattuor genera sunt: Aut enim re contrahitur aut verbis aut litteris aut consensu.
Re contrahitur obligatio velut mutui datione. (92) Verbis obligatio fit ex interrogatione et responsione velut: DARI SPONDES? 5
SPONDEO. Haec verborum obligatio DARI SPONDES? SPONDEO propria civium Romanorum est; ceterae vero obligationes iuris gentium sunt; itaque inter omnes homines sive cives Romanos sive peregrinos valent.
(135) Consensu fiunt obligationes in emptionibus et venditionibus, locationibus conductionibus, societatibus, mandatis. (139) Emptio et venditio contrahitur, cum de pretio 10 convenerit.
(182) Sunt obligationes, quae ex delicto nascuntur, veluti si quis furtum fecerit, bona rapuerit, damnum dederit, iniuriam commiserit. Furtorum genera sunt duo: manifestum et nec manifestum. Manifestum furtum quidam id esse dixerunt, quod, dum fit, deprehenditur; alii vero dicunt manifestum esse furtum, dum fur eam rem tenere videtur. Nec manifestum furtum quid 15 sit, ex iis, quae diximus, intellegitur. Nam quod manifestum non est, id nec manifestum est.
(189) Poena manifesti furti ex lege XII tabularum capitalis erat.
68
(200) Aliquando etiam suae rei quisque furtum committit, veluti si debitor rem, quam creditori pignori dedit, subtraxerit, vel si bonae fidei possessori rem meam possidenti subripuerim. 20
(197) Furtum sine dolo malo non committitur. (202) Furti tenetur etiam is, qui ipse furtum non fecerit, sed furem consilio adiuverit. (203) Furti autem actio ei competit, cuius interest rem salvam esse, licet dominus non sit. (209) Qui res alienas rapit, tenetur etiam furti. (210) Damni iniuriae actio constituitur per legem Aquiliam. 25 (211) Impunitus est, qui sine culpa et dolo casu damnum committit. (221) Pati iniuriam videmur non solum per nosmet ipsos, sed etiam per liberos nostros,
quos in potestate habemus. (222) Servo autem ipsi quidem nulla iniuria fit, sed domino per eum fieri videtur.
contractus, -us m. Vertrag quattuor vier litterae, -arum f. Schriften consensus, -us m.
(Subst. zu consentio)
Zustimmung
velut(i) wie zum Beispieldatio, -onis f. Subst zu do; das
Geben mutuum, -i n. Darlehen spondeo 2, spopondi,
sponsum geloben
ceteri, -ae, -a die übrigen sive ... sive sei es dass ... sei es
dass; ob ... oderlocatio conductio Miet- und
Pachtvertragquis = aliquis furtum, -i n. Diebstahl rapio 3, rapui, raptum rauben
manifestus 3 offensichtlich deprehendo 3, -ndi,
-nsumertappen
tabula, -ae f. Tafel capitalis, -e das caput betreffendaliquando irgendwann quisque jemand subtraho 3, -traxi,
-tractumentziehen
subripio 3, -ripui, -reptum
heimlich entziehen
competo 3, -petivi, -petitum
zustehen, zutreffen
interest es ist in jemandes Interesse
impunitus 3 = in + punitus
ungestraft
nosmet = nos quidem zwar, allerdings
De actionibus (Gaius 4, 1-3)
Duo sunt genera actionum: in rem et in personam. In personam actio est, qua agimus, quotiens litigamus cum aliquo, qui nobis vel ex contractu vel ex delicto obligatus est, id est cum intendimus dare facere praestare oportere. In rem actio est, cum aut corporalem rem intendimus intendimus nostram esse aut ius aliquod nobis competere.
quotiens wie oft, sooft litigo 1 streiten contractus, -us m. Vertrag
intendo 3, -tendi anstrengen competo 3, -petivi,
-petitumzustehen
69
Literatur: Adomeit, K., Civis Romanus. Latein für Jurastudenten, Berlin 52009. Benke, N., – Meissel, F. St., Juristenlatein, Wien 32009. Gai institutionum commentarii quattuor, separatim ex iurisprudentiae anteiustinianae reliquiarum
a Ph. Eduardo Huschke compositarum editione sexta ediderunt E. Seckel et B. Kuebeler, Leipzig 1903.
Gleixner, H., Ars boni et aequi. Texte zum römischen Privatrecht, Fundus Band 22, Donauwörth 21990.
Hausmaninger, H., – Trachta, W., Römisches Recht, Teil 1: Textband, Teil 2: Kommentarband, Orbis Latinus – Band 15, Wien 21999.
Hausmaninger, H., Casebook zum römischen Sachenrecht, Wien 91999. Lieberwirth, R., Latein im Recht, Berlin 52007. Liebs, D., Lateinische Rechtsregeln und Rechtssprichwörter, München 72007.