Post on 29-Oct-2019
transcript
Berühmte Gestalten
aus Bibel und Hagiographie
Das Martyrium Petri (Caravaggio, S. Maria del Populo, Rom)
Textvorschläge für den Vorbereitungskurs zum
Certamen Olympicum Vindobonense MMVIII
de novo editum MMXIII, MMXIX
in der Kategorie Kurzlatein
ausgewählt und kommentiert von Franz-Joseph Grobauer
Inhaltsverzeichnis 1
Aus dem Alten Testament:
Joseph in Ägypten …………………………………………………………………….… 2
Israel in Ägypten (Mose) ………………………………………………………………... 4
Das Salomonische Urteil ……………………………...……………………………….. 13
Susanna ………………………………………………………………………………… 14
Daniel in der Löwengrube ………………………………...…………………………… 16
Aus den Evangelien:
Johannes der Täufer ………………...…………………………………………………. 17
Tu es Petrus ……………………………………………………………………………. 19
Gib dem Kaiser … …………………………………………………………………… 20
Ein neues Gebot ……………………………………………………………………….. 20
Der barmherzige Samariter ……………………………………………………………. 21
Jesu Tod ………………………………………………….…………………………….. 22
… und Auferstehung ………………………………………………………...………. 23
Begegnung mit dem Auferstandenen ………………………………………………….. 23
Märtyrer:
Stephanus, der erste Märtyrer ………………………………………………………….. 25
Von Saulus zu Paulus ………………………………………………………………….. 26
Der Tod der Apostelfürsten ………….………………………………………………… 27
Sebastian …………………………………………….…………………………………. 28
Januarius ……………………………………………………………………………….. 34
Lucia ……………………...……………………………………………………………. 36
Register
Das war die Frau des Potiphar (Schlagertext) ……………………………….………………. 2
Bibelübersetzungen ………………………………………………………………………... 4, 9
Bibelsprache ………………………………………………………………………………….. 4
Moses Hörner ………………………………………………………………………………… 7
Hieronymus, Heiliger …………………...….…………………………..………………… 9, 10
Meer, Rotes – Schilfmeer ………………………………………………………...…………. 11
Evangelien …………...……………………………………………………………………… 17
Evangelisten …………..…………………………………………………………………….. 17
Petrus und das Papstamt …………………………………………………………………….. 19
Christenverfolgungen ……………………………………………………………………….. 28
Sebastian, Heiliger …………………………………………………………………………... 32
Ianuarius, Heiliger ……………………………………………………………...…………… 35
Amphitheater in Puteoli …………………………………………………………………...… 34
Lucia, Heilige ………………………………………………………………………...……... 37
Aus dem Alten Testament 2
Joseph in Ägypten
Der junge Israelit Joseph wird von seinen neidischen Brüdern in einen Brunnen geworfen, von Sklavenhändlern
entdeckt und nach Ägypten gebracht:
Igitur Ioseph1 ductus est in Aegyptum. Emitque2 eum Putiphar3, eunuchus Pharaonis, princeps
exercitūs, vir Aegyptius, de manu Ismahelitarum4, a quibus perductus erat. Fuitque Dominus
cum eo et erat vir in cunctis prospere5 agens habitabatque in domo domini sui. Qui optime
noverat esse Dominum cum eo et omnia, quae gereret, ab eo6 dirigi in manu illius7. Invenitque
Ioseph gratiam coram8 domino suo et ministrabat9 ei. A quo praepositus10 omnibus,
gubernabat11 creditam sibi domum et universa, quae tradita fuerant. Benedixitque12 Dominus
domui Aegyptii propter Ioseph et multiplicavit tam in aedibus13 quam in agris cunctam eius
substantiam14. Nec quicquam aliud noverat nisi panem, quo vescebatur. Erat autem Ioseph
pulchra facie15 et decorus16 aspectu. Post multos itaque dies iecit17 domina oculos suos in
Ioseph et ait: „Dormi mecum!“ Qui nequaquam18 adquiescens19 operi nefario20, dixit ad eam:
„Ecce dominus meus, omnibus mihi traditis, ignorat, quid habeat in domo sua; nec quicquam
est, quod non in mea sit potestate vel non tradiderit mihi, praeter te, quae uxor eius es.
Quomodo ergo possum malum hoc facere et peccare in Deum meum?“ Huiuscemodi21 verbis
per singulos dies et mulier molesta22 erat adulescenti et ille recusabat stuprum.
1 Joseph (indekl.): Joseph (hebr.: „er möge ‹noch einen
Sohn› hinzufügen“) 2 emo 3, emi, emptum: kaufen 3 Putiphar (indekl.) eunuchus (-i m.): Potiphar, ein Eunuch 4 Ismahelita, -ae m.: Ismahelit (ein Nachfahre Ismahels) =
Araber 5 prosperus, -a, -um: erfolgreich;
in omnibus ‹rebus› prospere agens 6 ab eo = a Domino 7 illius = Ioseph 8 coram domino: vor seinem Herrn ‹Potiphar› 9 ministro 1: dienen 10 praepono 3, praeposui, -positum: voranstellen 11 guberno 1: leiten 12 benedico 3, benedixi, -dictum (+ Dat.): (jem.) segnen 13 aedes, aedium f.Pl.: Haus 14 substantia, -ae f.: Besitz 15 facies, faciei f.: Gestalt 16 decorus (-a, -um) aspectu (Supinum): anmutig anzusehen 17 iacio 3, ieci, iactum: werfen 18 nequaquam (Adv.): keinesfalls 19 adquiesco 3 (+ Dat.): einverstanden sein (mit) 20 nefarius, -a, -um: ruchlos 21 huiuscemodi: dieser Art 22 molestus, -a, -um: lästig
Die Geschichte der Frau des Potiphar inspirierte auch den
Schlager „In der Bar zum Krokodil“ (von Willy Engel-Berger /
Fritz Löhner Beda 1927), der u.a. von den Comedian Harmonists
oder Max Raabe und seinem Palastorchester interpretiert wurde:
Das war die Frau des Potiphar,
die ungemein erfahren war
in allen Liebessachen, so Sachen, so Sachen!
Der Gatte aber - oh konträr! -
der war schon alt und konn't nicht mehr
… tirili tirila, tirili, tirila ....
die kleine Frau bewachen, bewachen, bewachen!
Da pfiff sie auf die Sittsamkeit
und kaufte sich ein Spitzenkleid
und fuhr hinab nach Theben,
um dort sich auszuleben.
Denn Theben ist für Memphis,
das, was Lausanne für Genf ist.
In der Bar zum Krokodil am Nil, am Nil, am Nil,
verkehrten ganz incognito
der Joseph und der Pharao.
Dort tanzt man nur dreiviertelnackt
im Rumba- und Dreivierteltakt.
Es trifft mit der Geliebten sich
des Abends ganz Ägypten sich,
in der Bar zum Krokodil am Nil, am Nil, am Nil.
Fortsetzung nächste Seite
Aus dem Alten Testament 3
Accidit autem, ut quadam die intraret Ioseph domum et operis quippiam1 absque arbitris2
faceret et illa3 adprehensā4 laciniā5 vestimenti eius diceret: „Dormi mecum!“ Qui relicto in
manu illius pallio fugit et egressus est foras. Cumque vidisset mulier vestem in manibus suis et
se esse contemptam6, vocavit homines domūs suae et ait ad eos: „En introduxit7 virum
Hebraeum, ut inluderet nobis. Ingressus est ad me, ut coiret8 mecum. Cumque ego
succlamassem9 et audisset vocem meam, reliquit pallium, quod tenebam, et fugit foras.“ In
argumentum10 ergo fidei retentum11 pallium ostendit marito revertenti domum et ait:
„Ingressus est ad me servus Hebraeus, quem adduxisti, ut inluderet mihi. Cumque vidisset me
clamare12, reliquit pallium et fugit foras.“ His auditis dominus et nimium credulus verbis
coniugis iratus est valde tradiditque Ioseph in carcerem, ubi vincti13 regis custodiebantur14. Et
erat ibi clausus. Fuit autem Dominus cum Ioseph et miseritus illius dedit ei gratiam in
conspectu principis carceris. Qui tradidit in manu ipsius universos vinctos13, qui in custodia
tenebantur, et quicquid fiebat, sub ipso erat. Nec noverat aliquid, cunctis ei creditis. Dominus
enim erat cum illo et omnia eius opera dirigebat.
Joseph macht sich schließlich als Traumdeuter einen Namen. Er sagt dem Pharao eine Hungersnot voraus und
kommt deshalb nicht nur frei, sondern erhält sogar eine führende Stellung bei Hofe. Schließlich versöhnt er sich
mit seinen Brüdern und holt sie und ihre Familien zum Schutz vor der hereingebrochenen Hungersnot nach
Ägypten. Die Zeit des Volkes Israel in Ägypten beginnt.
Da sagte drauf der Pharao:
Dann machen wir es ebenso,
Sie sehn', wie doof es hier ist,
im Restaurant "Osiris".
Drum geh’n als Philosophen
wir auch nach Theben schwofen,
in der Bar zum Krokodil, am Nil, am Nil, am Nil.
Dann setzten sie sich mit Genuss
in den Pyramiden-Omnibus
und fuhr'n hinaus nach Theben, nach Theben, nach Theben.
Da gab es Mädchen, drollige,
teils schlanke und teils mollige,
und süß wie die Zibeben, Zibeben, Zibeben!
Der Gatte der Frau Potiphar
besah sich da der Mädchen Schar
und spuckte auf den Boden.
Der Ramses fragt: "Wieso denn?"
Worauf die Antwort schallte:
"Ich denk' an meine Alte!"
In der Bar zum Krokodil am Nil, am Nil, am Nil,
verkehrten ganz incognito
der Joseph und der Pharao.
Dort tanzt man nur dreiviertelnackt
im Rumba- und Dreivierteltakt.
Es trifft mit der Geliebten sich
des Abends ganz Ägypten sich in der Bar zum Krokodil am Nil, am Nil, am Nil.
1 quippiam = quicquam 2 arbiter, arbitri m.: Augenzeuge 3 illa: die Frau des Potiphar 4 adprehendo 3. adprehendi, -prehensum:
ergreifen 5 lacinia (-ae f.) vestimenti: Gewandzipfel 6 contemno 3, contempsi, -temptum: verschmähen 7 introduco 3, introduxi, -ductum: hineinführen 8 coeo, -is, -ire, coii, -itum: Geschlechtsverkehr
haben 9 succlamo 1: zuschreien;
succlama‹vi›ssem 10 in argumentum fidei: zum Beweis ihrer Glaub-
würdigkeit 11 retineo 2, retinui, -tentum: zurückbehalten 12 clamo 1: schreien 13 vinctus, -i m.: Gefangener 14 custodio 4: bewachen
Fortsetzung:
Dem Gatten der Frau Potiphar,
dem wurde bald die Chose klar,
er ging hinab zu Ramses, zu Ramses, zu Ramses.
"Ich weiß, was meine Gattin macht,
sie fährt nach Theben jede Nacht.
... tirili, tirila, tirili, tirila ...
Ja, Majestät, da ham'ses, da ham'ses, da ham'ses!"
Aus dem Alten Testament 4
Israel in Ägypten
Wegen einer Hungersnot war das Volk Israel dem Rufe Josephs, der am Hofe des Pharao eine füh-rende
Stellung einnahm, gefolgt und nach Ägypten gezogen. Dort lebten sie anfangs in Frieden als geachtete
Viehzüchter. Doch nach dem Tode Josephs ändern sich die Verhältnisse (Exod.1,7-15):
Filii Israhel creverunt et quasi germinantes1 multiplicati sunt ac roborati2 nimis impleverunt
terram. Surrexit interea rex novus super Aegyptum, qui ignorabat Ioseph, et ait ad populum
suum: „Ecce populus filiorum Israhel multus et fortior nobis! Venite, sapienter opprimamus
eum, ne forte multiplicetur, et, si ingruerit3 contra nos, bellum addatur inimicis nostris
expugnatisque nobis egrediatur e terrā!“ Praeposuit itaque eis magistros4 operum, ut
adfligerent5 eos oneribus; aedificaveruntque urbes tabernaculo-rum6 Pharaoni Phiton7 et
Ramesses. Quantoque opprimebant eos, tanto magis multi-plicabantur et crescebant.
Oderantque filios Israhel Aegyptii et adfligebant5 inludentes eis atque ad amaritudinem8
perducebant vitam eorum operibus duris luti9 et lateris10 omnique famulatu11, quo in terrae
operibus premebantur.
Bibelübersetzungen und Bibelsprache
Fast alle Bücher des Alten Testaments sind ursprünglich in hebräischer Sprache geschrieben worden. Die älteste
und bedeutendste Übersetzung ins Griechische erfolgte im 3. Jhdt v. Chr. Sie trägt den Namen Septuaginta (=
70), da angeblich 70 (tatsächlich 72) jüdische Gelehrte daran gearbeitet haben. Griechisch blieb auch die
Sprache des Christentums: Das Neue Testament ist von vornherein in Griechisch verfasst worden (koinè:
griechische Gemeinsprache der hellenistischen Welt). Über-setzungen des Alten und Neuen Testaments ins
Lateinische gab es seit dem 2. Jhdt n. Chr., die bedeutendste wurde unter der Leitung des Gelehrten Hieronymus
(ca. 348 – 420 n. Chr., geb. in Dalmatien) im Auftrag des Papstes Damasus angefertigt („Vulgata“= die
„allgemein gebräuchliche“ Textausgabe) Sie ist im Wesentlichen noch heute gültig (Seit 1979 gibt es eine
„Nova Vulgata“).
Besonderheiten des Bibellatein ergeben sich zu einem guten Teil aus dem hebräischen Urtext:
Hebräische Namen werden nicht dekliniert.
Der Pleonasmus (Stilmittel der „Fülle“) ist weit verbreitet: ait … dicens (Er/sie sagt/e, indem er/sie
spricht/sprach).
Sätze werden häufig mit „et“ eingeleitet (Beiordnung statt Unterordnung von Sätzen).
Das Verbum steht oft an erster Stelle im Satz (et dixit unus …).
Ille, ipse werden als Personalpronomen verwendet. Als Attribut wird ille (ille vir) vielfach als Artikel
verwendet (vgl. Romanische Sprachen).
Bei der Präposition in gehen Abl. und Akk. durcheinander („Rektionsvertauschung“: zB dabit dominus te in
manu mea = Gott wird dich in meine Hand geben). Die Präpositionen in, de können auch einen
Mittelsablativ umschreiben.
1 germino 1: hervorsprossen 2 roboro 1: stärken 3 ingruo 3, -ui, -: losstürzen 4 magister, -tri m.: hier: Aufseher 5 adfligo 3: peinigen 6 tabernaculum, -i n.: hier: Magazin 7 Phiton / Ramesses: Pithon / Raemses (aus Nilschlammziegeln erbaute Städte) 8 amaritudo, -inis f.. Bitterkeit 9 lutum, -i n.: Schlamm 10 later, lateris m.: Ziegel 11 famulatus, -us m.: Frondienst
Aus dem Alten Testament 5
Als der Versuch des Pharao fehlschlägt, den männlichen Nachwuchs Israels bei der Geburt sterben zu lassen –
die damit beauftragten Hebammen gehorchen nicht –, gibt er neue Befehle (Exod.1,22-2,15):
Praecepit autem Pharao omni populo suo dicens: „Quicquid masculini sexūs natum fuerit, in
flumen proicite, quicquid feminei, reservate1!“ Egressus est post haec vir de domo Levi2,
acceptā uxore stirpis suae. Quae concepit et peperit filium et videns eum elegantem abscondit3
tribus mensibus; cumque iam celare4 non posset, sumpsit fiscellam5 scirpeam et linivit6 eam
bitumine7 ac pice8 posuitque intus infantulum et exposuit eum in carecto9 ripae fluminis, stante
procul sorore eius et considerante eventum rei. Ecce autem descendebat filia Pharaonis, ut
lavaretur in flumine, et puellae eius gradiebantur10 per crepidinem11 alvei. Quae cum vidisset
fiscellam in papyrione12, misit unam e famulis suis et adlatam aperiens cernensque in eā
parvulum vagientem13 miserta14 eius ait: „De infantibus Hebraeorum est.“ Cui soror pueri
„Vis,“ inquit „ut vadam et vocem tibi Hebraeam mulierem, quae nutrire possit infantulum?“
Respondit: „Vade!“ Perrexit15 puella et vocavit matrem eius. Ad quam locuta filia Pharaonis:
„Accipe“ ait „puerum istum et nutri mihi. Ego tibi dabo mercedem16 tuam.“ Suscepit17 mulier
et nutrivit puerum adultumque18 tradidit filiae Pharaonis. Quem illa adoptavit in locum filii
vocavitque nomen eius Mosi19 dicens: „Quia de aquā tuli eum!“
1 reservo 1: verschonen 2 Levi: ein Sohn des Abrahamenkels Jakob,
Ahnherr des gleichnamigen israelitischen
Priesterstammes 3 abscondo 3: verstecken 4 celo 1: geheim halten 5 fiscella (-ae f.) scirpea: Körbchen aus Binse 6 linio 4: abdichten 7 bitumen, -inis n.: Pech 8 pix, picis f.: Teer 9 carectum, -i n.: Schilf; Ort voll Riedgras 10 gradior 3: schreiten 11 crepído, (-inis f.) alvei: Uferrand des Flussbettes 12 papyrio, -onis f.: Schilf, Röhricht (aus Papyrus) 13 vagio 4: wimmern 14 misereor 2, miser‹i›tus sum (+ Gen.): sich erbarmen 15 pergo 3, perrexi, -rectum: sich aufmachen 16 merces, mercedis f.: Lohn 17 suscipio 3, suscepi, -ceptum: aufnehmen 18 adultus, -a, -um: herangewachsen 19 Mo‹y›ses, -is m.: Mose
(hier fälschlich gedeutet als „herausgezogen“,
andere deuten den Namen als „Befreier“,
wahrscheinlich aber Hebräisierung des
ägyptischen Wortes „mes“: „Kind“)
Auffindung des Moses (La Fosse, Paris, Louvre)
Aus dem Alten Testament 6
In diebus illis, postquam creverat, Moses egressus ad fratres suos vidit adflictionem1 eorum et
virum Aegyptium percutientem quendam de Hebraeis fratribus suis. Cumque circumspexisset
huc atque illuc et nullum adesse vidisset, percussum Aegyptium abscondit2 sabulo3; et egressus
die altero conspexit duos Hebraeos rixantes4 dixitque ei, qui faciebat iniuriam: „Quare percutis
proximum tuum?“ Qui respondit: „Quis constituit te principem et iudicem super nos? Num
occidere me tu dicis, sicut occidisti Aegyptium?“ Timuit Moses et ait: „Quomodo palam5
factum est verbum istud?“ Audivitque Pharao sermonem hunc et quaerebat occidere Mosen.
Qui fugiens de conspectu eius moratus est in terrā Madian6.
Nach seiner Flucht aus Ägypten heiratet Mose eine der Töchter des Priesters von Midian und weidet dessen
Herden (Exod.3,1-14):
‹Moses› venit ad montem Dei Horeb7 apparuitque ei Dominus in flammā ignis de medio rubi8;
et videbat, quod rubus arderet et non conbureretur9. Dixit ergo Moses: „Vadam et videbo
visionem hanc magnam, quare non conburatur rubus.“ Cernens autem Dominus, quod
pergeret10 ad videndum, vocavit eum de medio rubi et ait: „Moses, Moses!“ Qui respondit:
„Adsum!“ At ille: „Ne adpropies11!“ inquit „Huc
solve calciamentum12 de pedibus tuis: Locus enim, in quo stas, terra sancta est!“ Et ait: „Ego
sum Deus patris tui, Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob!“ Abscondit13 Moses faciem
suam; non enim audebat aspicere contra Deum.
1 adflictio, -onis f.: Peinigung 2 abscondo 3: verscharren 3 sabulum, -i n.: Sand 4 rixo 1: raufen 5 palam (Adv.): bekannt 6 Madian: Midian (Gebiet auf der Halbinsel Sinai) 7 Horeb: Horeb (Gottesberg auf der Halbinsel Sinai, nicht genau
lokalisierbar) 8 rubus, -i m.: Dornstrauch 9 conburo 3: verbrennen 10 pergo 3: sich aufmachen 11 adpropio 1: näher treten 12 calciamentum, -i n.: Schuhwerk 13 abscondo 3: verbergen
Mose und der Dornbusch (Feti, Wien, KHM)
Aus dem Alten Testament 7
Cui ait Dominus: „Vidi adflictionem1 populi mei in Aegypto et clamorem eius audivi propter
duritiam eorum, qui praesunt operibus! Et sciens dolorem eius descendi, ut liberarem eum de
manibus Aegyptiorum et educerem de terrā illā in terram bonam et spatiosam2, in terram, quae
fluit lacte3 et melle4, ad loca Chananei5 et Hetthei6 et Amorrei7, Ferezei8 et Evei9 et Iebusei10.
Clamor ergo filiorum Israhel venit ad me vidique adflictionem eorum, qua ab Aegyptiis
opprimuntur. Sed veni, mittam te ad Pharaonem, ut educas populum meum, filios Israhel, de
Aegypto!“ Dixit Moses ad Deum: !“Quis ego sum, ut vadam ad Pharaonem et educam filios
Israhel de Aegypto?“ Qui dixit ei: „Ero tecum; et hoc habebis signum, quod miserim te, cum
eduxeris populum de Aegypto, immolabis11 Deo super montem istum! Ait Moses ad Deum:
„Ecce ego vadam ad filios Israhel et dicam eis: ‚Deus patrum vestrorum misit me ad vos!‘ Si
dixerint mihi, quod est nomen eius, quid dicam eis? Dixit Deus ad Mosen: „Ego sum, qui12
sum!“ ait „Sic dices filiis Israhel: ‚Qui12 est, misit me ad vos!‘ “
1 adflictio, -onis f.: Peinigung 2 spatiosus, -a, -um: geräumig 3 lac, lactis n. : Milch 4 mel, mellis n.: Honig 5 Chananei: Bewohner von Kanaan
(Gebiet zw. Jordan u. Mittelmeer) 6 Hetthei: Hetiter (mächtiges Volk im
Vorderen Orient) 7 Amorrei: Amoriter (Volk in Palästina) 8 Ferezei: Pheresiter (Volksstamm in Kanaan) 9 Evei: Heviter (Volksstamm in Kanaan) 10 Iebusei: Jebusiter (Bewohner Jerusalems
und seiner Umgebung) 11 immolo 1: opfern 12 qui sum / qui est: übersetzt hebräisch
„Jahwe“ (er ist das).
Mose (Michelangelo, Rom, San Pietro in Vincoli)
Moses Hörner
In der bildenden Kunst wird Mose seit dem
Mittelalter außer mit den beiden Gesetzes-
tafeln, die er von Gott erhielt, üblicher-
weise auch mit zwei Hörnern dargestellt.
Das beruht auf einem Übersetzungsfehler
des Kirchenvaters Hieronymus: In Exodus
34, 29 steigt Mose nämlich mit den Geset-
zestafeln vom Berg Sinai, wobei sein
Gesicht „strahlt“, weil er mit Gott geredet
hat. Hieronymus übersetzte fälschlich das
hebräische „qeren“ mit „gehörnt“ („quod
cornuta esset facies“) statt „strahlend“.
Aus dem Alten Testament 8
Mose kehrt auf Gottes Befehl hin nach Ägypten zurück und wendet sich gemeinsam mit seinem Bruder Aaron
an den Pharao mit der Bitte, das Volk der Israeliten ziehen lassen. Dieser jedoch verschärft daraufhin den
Frondienst des Gottesvolkes noch. Da treten Mose und Aaron wieder vor den Pharao (Exod.7, 10-22):
Ingressi itaque Moses et Aaron ad Pharaonem fecerunt, sicut praeceperat Dominus; tulitque
Aaron virgam1 coram Pharao et servis eius, quae versa est in colubrum2. Vocavit autem Pharao
sapientes et maleficos3, et fecerunt etiam ipsi per incantationes4 Aegyptias et arcana5 quaedam
similiter proieceruntque singuli virgas suas, quae versae sunt in dracones: Sed devoravit6 virga
Aaron virgas eorum induratumque7 est cor Pharaonis, et non audivit eos, sicut praeceperat
Dominus. Dixit autem Dominus ad Mosen: „Ingravatum est cor Pharaonis. Non vult dimittere
populum. Vade ad eum mane8! Ecce egredietur ad aquas, et stabis in occursum9 eius super
ripam fluminis et virgam, quae conversa est in draconem, tolles in manu tuā dicesque ad eum:
„Dominus Deus Hebraeorum misit me ad te dicens: ‚Dimitte populum meum, ut mihi
sacrificet10 in deserto11! Et usque12 ad praesens audire noluisti.‘ Haec igitur dicit Dominus; in
hōc scies, quod Dominus sim. Ecce percutiam virgā, quae in manu meā est, aquam fluminis, et
vertetur in sanguinem. Pisces quoque, qui sunt in fluvio, morientur et conputrescent13 aquae et
adfligentur14 Aegyptii bibentes aquam fluminis.“ Dixit quoque Dominus ad Mosen: „Dic ad
Aaron: ‚Tolle virgam tuam et extende15 manum tuam super aquas Aegypti et super fluvios
eorum et rivos ac paludes16 et omnes lacūs aquarum, ut vertantur in sanguinem, et sit cruor in
omni terrā Aegypti tam in ligneis vasis17 quam in saxeis.‘ “
1 virga, -ae f.: Stock 2 coluber, -bri m.: Schlange 3 maleficus, -i m.: Hexer 4 incantatio, -onis f.: Zauberspruch 5 arcanum, -i n.: Geheimnis 6 devoro 1: verschlingen 7 induro 1: verhärten 8 mane (Adv.): in der Früh 9 occursus, -us m.: Begegnung 10 sacrifico 1: opfern 11 desertum, -i n.: Wüste 12 usque ad praesens: bis jetzt 13 conputresco 3: faulig werden 14 adfligo 3: peinigen 15 extendo 3: ausstrecken 16 palus, paludis f.: Sumpf 17 vasum, -i n.: Gefäß
Mose und Aaron beim Pharao (Meister der Dinteville Allegorie, 16.Jh.)
Aus dem Alten Testament 9
Feceruntque ita Moses et Aaron, sicut praeceperat Dominus, et elevans1 virgam2 percussit
aquam fluminis coram Pharao et servis eius, quae versa est in sanguinem. Et pisces, qui erant
in flumine, mortui sunt conputruitque3 fluvius et non poterant Aegyptii bibere aquam fluminis,
et fuit sanguis in totā terrā Aegypti. Feceruntque similiter malefici4 Aegyptiorum
incantationibus5 suis, et induratum6 est cor Pharaonis nec audivit eos, sicut praeceperat
Dominus. Avertitque se et ingressus est domum suam nec adposuit7 cor etiam hac vice.
Foderunt8 autem omnes Aegyptii per circuitum9 fluminis aquam, ut biberent. Non enim
poterant bibere de aquā fluminis impletique sunt septem dies, postquam percussit Dominus
fluvium.
Es folgen weitere Plagen: Ägypten wird von Fröschen heimgesucht, von Stechmücken, Ungeziefer und einer
Viehseuche, Geschwüre peinigen die Menschen, Hagelwetter und Heuschrecken führen eine Hungersnot herbei.
Von all diesem Unheil bleibt das Volk Israel verschont. Als der Pharao die Israeliten aber immer noch nicht
ziehen lässt, schickt Gott eine letzte Plage (Exod.12, 29-38):
Factum est autem in noctis medio, percussit Dominus omne primogenitum10 in terrā Aegypti a
primogenito Pharaonis, qui sedebat in solio11 eius usque ad primogenitum captivae12, quae erat
in carcere13, et omne primogenitum iumentorum14. Surrexitque Pharao nocte et omnes servi
eius cunctaque Aegyptus, et ortus est clamor magnus in Aegypto; neque enim erat domus, in
qua non iaceret mortuus. Vocatisque Mosen et Aaron nocte, ait: „Surgite, egredimini a populo
meo et vos et filii Israhel! Ite, immolate15 Domino, sicut dicitis! Oves vestras et armenta16
adsumite, ut peti‹v›eratis, et abeuntes benedicite17 mihi!“ Urguebantque18 Aegyptii populum de
terrā exire velociter dicentes: „Omnes moriemur!“
1 elevo 1: erheben 2 virga, -ae f.: Stock 3 conputresco 3, conputrui, -: faulig werden 4 maleficus, -i m.: Hexer 5 incantatio, -onis f.: Zauberspruch 6 induro 1: verhärten 7 adpono 3 cor hac vice: sich darum kümmern 8 fodio 3, fodi, fossum: graben 9 circuitus, -us m.: Umgebung 10 primogenitus, -a, -um: erstgeboren 11 solium, -i n.: Thron 12 captiva, -ae f.: Gefangene 13 carcer, carceris m.: Kerker 14 iumentum, -i n.: Zugtier 15 immolo 1: opfern 16 armentum, -i n.: Rinderherde 17 benedico 3 (+ Dat.): hier: beten (für) 18 urgueo 2: (be)drängen
Der Bibelübersetzer Hieronymus wurde um 347 in Dalmatien
geboren. Er studierte in Rom und ging nach seiner Taufe in den
Osten, wo er zwei Jahre in Askese lebte. Zum Priester geweiht,
kehrte er 383 nach Rom zurück und wurde Sekretär des Papstes
Damasus, der Latein als Sprache der Liturgie einführte. Von
diesem beauftragt, begann er seine Bibelübersetzung („Vulgata“).
Nach einem Zerwürfnis mit dem römischen Klerus ging er
endgültig in den Osten, wo er mehrere Klöster gründete. 420 starb
er in Bethlehem. Hieronymus galt als scharfsinnig und streitbar.
Unter den lateinischen Kirchenvätern ist er der bedeutendste Gelehrte. Neben Latein und Griechisch beherrschte er auch
Hebräisch.
Aus dem Alten Testament 10
Tulit igitur populus conspersam1 farinam, antequam fermentaretur2, et ligans3 in palliis4 posuit
super umeros suos; feceruntque filii Israhel, sicut praeceperat Moses, et peti‹v›erunt ab
Aegyptiis vasa5 argentea et aurea vestemque plurimam. Dedit autem Dominus gratiam populo
coram Aegyptiis, ut commodarent6 eis; et spoliaverunt Aegyptios. Profectique sunt filii Israhel
de Ramesse7 in Soccoth sescenta ferme milia peditum virorum absque parvulis; sed et vulgus
promiscuum8 innumerabile ascendit cum eis, oves et armenta9 et animantia10 diversi generis
multa nimis11.
Die Israeliten ziehen ab. Den Pharao aber reut sein Entschluss (Exod.14, 6-31):
‹Pharao› iunxit ergo currum et omnem populum
suum adsumpsit secum tulitque sescentos currūs
electos, quicquid in Aegypto curruum fuit et
duces totius exercitūs; induravitque12 Dominus
cor Pharaonis regis Aegypti; et persecutus est
filios Israhel. At illi egressi erant in13 manu
excelsā. Cumque persequerentur Aegyptii
vestigia praecedentium, reppe-rerunt eos in
castris super mare. Omnis equitatus et currus
Pharaonis et universus exercitus erant in
Ahiroth14 contra Beel-sephon.
1 conspersa farina (-ae f.): Brotteig 2 fermentor 1: sauer werden 3 ligo 1: hier: hüllen 4 pal1ium, -i n.: Mantel 5 vasum, -i n.: Gefäß 6 commodo 1: zum Gebrauch überlassen 7 Ramesse in Socoth: von Raemses (vgl. exod.1,11)
nach Sukkoth (Stadt im O-Jordanland) 8 promiscuus, -a, -um: gemischt 9 armentum, -i n.: Rinderherde 10 animans, -ntis n.: Tier 11 nimis: hier: sehr 12 induro 1: verhärten 13 in manu excelsā: mit der Hand in der Höhe = freudig 14 in Ahiroth contra Beelsephon: in Hahiroth vor
Baal Zephon (Ort an ägyptischen Grenze)
Hieronymus (Jan van Eyck, 15.Jh., Detroit, Institute of
Arts)
Der Bibelübersetzer Hieronymus wird in der
christlichen Kunst in Kardinalstracht (in
Purpur mit Kardinalshut) dargestellt, weil er
Sekretär des Papstes Damasus war. Meist sieht
man ihn mit Büchern beim Übersetzen der
Bibel. Oft ist auch ein Löwen mit dabei, mit
dem er sich in der Wüste angefreundet haben
soll.
Aus dem Alten Testament 11
Cumque adpropinquasset Pharao, levantes1 filii Israhel oculos viderunt Aegyptios post se et
timuerunt valde clamaveruntque ad Dominum et dixerunt ad Mosen: „Forsitan non erant
sepulchra2 in Aegypto? Ideo tulisti nos, ut moreremur in solitudine3? Quid hoc facere voluisti,
ut educeres nos ex Aegypto? Nonne iste est sermo4, quem loquebamur ad te in Aegypto
dicentes: ‚Recede a nobis, ut serviamus Aegyptiis!‘? Multo enim melius est servire eis quam
mori in solitudine.“ Et ait Moses ad populum: „Nolite timere! State et videte magnalia5
Domini, quae facturus est hodie! Aegyptios enim, quos nunc videtis, nequaquam6 ultra
videbitis usque7 in sempiternum. Dominus pugnabit pro vobis, et vos tacebitis!“ Dixitque
Dominus ad Mosen: „Quid clamas ad me? Loquere filiis Israhel, ut proficiscantur! Tu autem
eleva8 virgam9 tuam et extende10 manum super mare et divide illud, ut gradiantur11 filii Israhel
in medio mari per siccum12! Ego autem indurabo13 cor Aegyptiorum, ut persequantur vos, et
glorificabor14 in Pharaone et in omni exercitu eius, in curribus et in equitibus illius; et scient
Aegyptii, quia ego sum Dominus, cum glorificatus fuero in Pharaone et in curribus atque in
equitibus eius.“ Tollensque15 se angelus Dei, qui praecedebat castra Israhel, abiit post eos, et
cum eo pariter columna16 nubis17 priora18 dimittens post tergum stetit inter castra Aegyptiorum
et castra Israhel et erat nubes tenebrosa19 et inluminans20 noctem, ut ad se invicem toto noctis
tempore accedere non valerent. Cumque extendisset Moses manum super mare, abstulit illud
Dominus, flante21 vento vehementi et urente22 totā nocte, et vertit ‹mare› in siccum divisaque
est aqua.
1 levo 1: erheben 2 sepulcrum, -i n.: Grab 3 solitudo, -inis f.: Wüste 4 sermo, -onis m. = verba, -orum n.Pl. 5 magnalia, -ium n.Pl.: Großtaten 6 nequaquam ultra = non iam 7 usque in sempiternum: auf ewig 8 elevo 1: erheben 9 virga, -ae f.: Stock 10 extendo 3: ausstrecken 11 gradior 3: schreiten 12 siccus, -a, -um.: trocken 13 induro 1: verhärten 14 glorificor 1: sich als groß erweisen 15 tollo 3: hier: erheben 16 columna, -ae f.: Säule 17 nubes, nubis f.: Wolke 18 demitto 3 priora post tergum: die Spitze
des Zuges hinter sich lassen 19 tenebrosus, -a, -um: finster 20 inlumino 1: erhellen 21 flo 1: wehen 22 uro 3: „brennen“
Nach Hieronymus kommen die Israeliten ans Rote Meer
(Exodus 13,18: „mare Rubrum“). Im hebräischen Urtext steht
tatsächlich „jam suf“, was soviel wie Schilfmeer bedeutet.
Tatsächlich findet sich schon in der griechischen Heiligen
Schrift dafür mehrfach der Ausdruck „érythra thálassa“
(Rotes Meer). Wo sich das Schilfmeer aber befunden hat, ist
umstritten. Manche lokalisieren es am Meerbusen von Suez,
also tatsächlich am Roten Meer, andere siedeln es an der
Mittelmeerküste an.
Nil Suez
Aus dem Alten Testament 12
Et ingressi sunt filii Israhel per medium maris sicci1. Erat enim aqua quasi murus a dextrā
eorum et l‹a›eva. Persequentesque Aegyptii ingressi sunt post eos, omnis equitatus Pharaonis,
currus eius et equites per medium maris. Iamque advenerat vigilia2 matutina, et ecce respiciens
Dominus super castra Aegyptiorum per columnam3 ignis et nubis4 interfecit exercitum eorum
et subvertit5 rotas6 curruum, ferebanturque7 in profundum. Dixerunt ergo Aegyptii: „Fugiamus
Israhelem! Dominus enim pugnat pro eis contra nos!“ Et ait Dominus ad Mosen: „Extende8
manum tuam super mare, ut revertantur aquae ad Aegyptios super currūs et equites eorum!“
Cumque extendisset Moses manum contra mare, reversum est primo diluculo9 ad priorem
locum, fugientibusque Aegyptiis occurrerunt aquae, et involvit eos Dominus in mediis
fluctibus; reversaeque sunt aquae et operuerunt10 currūs, et equites cuncti exercitūs Pharaonis,
qui sequentes ingressi fuerant mare; ne unus quidem superfuit11 ex eis. Filii autem Israhel
perrexerunt12 per medium sicci maris et aquae eis erant quasi pro muro a dextris et a sinistris.
Liberavitque Dominus in die illo Israhel de manu Aegyptiorum, et viderunt Aegyptios mortuos
super litus maris et manum13 magnam, quam exercuerat Dominus contra eos; timuitque
populus Dominum et crediderunt Domino et Mosi servo eius.
Nach dem Auszug aus Ägypten sind nach dem Bericht der Bibel die Israeliten vierzig Jahre unterwegs durch die
Wüste, ehe sie im gelobten Land ankommen. In dieser Zeit erhält Mose von Gott selbst auf zwei Steintafeln
auch das Gesetz für sein Volk.
1 siccus, -a, -um.: trocken 2 vigilia (-ae f.) matutina:
Morgenwache 3 columna, -ae f.: Säule 4 nubes, nubis f.: Wolke 5 subverto 3, suberti, -versum:
stecken bleiben lassen 6 rota, -ae f.: Rad 7 feror (ferri) in profundum:
tief einsinken 8 extendo 3: ausstrecken 9 diluculum, -i n.: Morgengrauen 10 operio 4, operui, opertum:
bedecken 11 supersum, -esse: übrig bleiben 12 pergo 3, perrexi, -rectum: sich aufmachen 13 manus, -us f.: hier: Tat
Moses Zug durch das Rote Meer (Cosimo Rosselli, Vatikan, Sixtinische Kapelle)
Aus dem Alten Testament 13
Das Salomonische Urteil
Nach der Befreiung aus Ägypten gelangte das Volk Israel schließlich in das gelobte Land, wo es allerdings
gegen allerlei Völker zu kämpfen hatte. Ein besonders gefährlicher Gegner waren dabei die Philister, die erst
nach zähem Ringen besiegt werden konnten (vgl. Schulbuch „Aus Mythos und Geschichte“, Latein-Lektüre
aktiv, Wien 2004, Samson; S.22ff u. David: S.30ff). Schließlich gelang es König David die Verhältnisse zu
konsolidieren. Auf ihn folgte sein Sohn Salomon, der zwischen 961 und 931 v.Chr. regierte. In seine Herrschaft
fiel der Bau des Tempels in Jerusalem. Des Königs sprichwörtlich gewordene Weisheit manifestiert sich u.a. im
berühmten Salomonischen Urteil (1.Kön. 3,16-28):
Tunc venerunt duae mulieres meretrices1 ad regem steteruntque coram eo2. Quarum una ait:
„Obsecro, mi domine! Ego et mulier haec habitabamus in domo una et peperi apud eam in
cubiculo. Tertiā vero die, postquam ego peperi, peperit et haec, et eramus simul nullusque alius
in domo nobiscum, exceptis nobis duabus. Mortuus est autem filius mulieris huius nocte:
Dormiens quippe oppressit3 eum. Et consurgens intempestā4 nocte silentio tulit filium meum
de latere5 meo ancillae6 tuae dormientis et conlocavit in sinu suo suum autem filium, qui erat
mortuus, posuit in sinu meo. Cumque surrexissem mane7, ut darem lac filio meo, apparuit
mortuus. Quem diligentius intuens8 clarā luce deprehendi9 non esse meum, quem genueram.“
Responditque altera mulier: „Non est ita, sed filius tuus mortuus est. Meus autem vivit.“ E
contrario illa dicebat: „Mentiris10! Filius quippe meus vivit et filius tuus mortuus est!“ Atque in
hunc modum contendebant coram rege. Tunc rex ait: „Haec dicit: ‚Filius meus vivit et filius
tuus mortuus est!‛ et ista respondit: „Non, sed filius tuus mortuus est et filius meus vivit!‛“
Dixit ergo rex: „Adferte mihi gladium!“ Cumque adtulissent gladium coram rege, „Dividite“,
inquit, „infantem vivum in duas partes et date dimidiam partem uni et dimidiam partem alteri!“
Dixit autem mulier, cuius filius erat vivus, ad regem: Commota sunt quippe viscera11 eius
super filio suo: „Obsecro, domine! Date illi infantem vivum et nolite interficere eum!“ Contra
illa dicebat: „Nec mihi nec tibi sit!“ Dividatur!“ Respondens rex ait: „Date huic infantem
vivum et non occidatur! Haec est mater eius.“ Audivit itaque omnis Israhel iudicium, quod
iudicasset12 rex, et timuerunt regem videntes sapientiam Dei esse in eo ad faciendum iudicium.
1 meretrix, meretricis f.: Dirne 2 eo = Salomone 3 opprimo 3, oppressi, oppressum: hier: erdrücken 4 intempestus, -a, -um: tief 5 latus, lateris n.: Seite 6 ancilla, -ae f.: Magd 7 mane (Adv.): in der Früh 8 intueor 2: betrachten 9 deprehendo 3, deprehendi, -prehensum: hier: bemerken 10 mentior 4: lügen 11 viscera, viscerum n.Pl.: das Innere 12 iudica‹vi›sset
Aus dem Alten Testament 14
Susanna
Nach dem Tode Salomons zerfiel das Reich. Im 6.Jh.v.Chr. wurde Jerusalem sogar von den Babyloniern
erobert. Die Babylonische Gefangenschaft begann und der Glaube an Jahwe war allseits durch die heidnische
Götterwelt Babylons bedroht. In diese Zeit fällt auch die Geschichte von Susanna (Dan 13 gek.):
Et erat vir habitans in Babylone, et nomen eius Ioakim: Et accepit uxorem nomine Susannam,
filiam Helciae pulchram nimis, et timentem Deum. Parentes enim illius, cum essent iusti,
erudierunt filiam suam secundum legem Moysi1. Erat autem Ioakim dives valde, et erat ei
pomarium2 vicinum domui suae, et ad ipsum confluebant3 Iudaei, eo quod esset honorabilior
omnium. Et constituti sunt de populo duo senes iudices in illo anno, de quibus locutus est
Dominus, quia egressa est iniquitas4 de Babylone a senioribus iudicibus, qui videbantur regere
populum. Isti frequentabant domum Ioakim, et veniebant ad eos omnes, qui habebant iudicia.
Cum autem populus revertisset5 per meridiem, ingrediebatur Susanna, et deambulabat6 in
pomario viri sui. Et videbant eam senes cottidie ingredientem et deambulantem, et exarserunt
in concupiscentiam eius et everterunt7 sensum suum, et declinaverunt8 oculos suos, ut non
viderent caelum neque recordarentur9 iudiciorum iustorum. Erant ergo ambo vulnerati amore
eius. (...) Confessi sunt concupiscentiam suam et tunc in communi statuerunt tempus, quando
eam possent invenire solam. Factum est autem, cum observarent diem aptum, ingressa est
aliquando (...)voluitque lavari in pomario: Aestus10 quippe erat et non erat ibi quisquam praeter
duos senes absconditos11 et contemplantes eam. (...) Surrexerunt duo senes et accurrerunt ad
eam et dixerunt: “Ecce ostia12 pomarii clausa sunt, et nemo nos videt, et nos in concupiscentiā
tui sumus: Quam ob rem assentire13 nobis, et commiscere14 nobiscum. Quodsi15 nolueris,
dicemus contra16 te testimonium17, quod fuerit tecum iuvenis. (...)
1 Moysi (indekl.): Mose 2 pomarium, -i n.: Obstgarten 3 confluo 3: zusammenströmen 4 iniquitas, -atis f.: Ungerechtigkeit 5 reverto 3 hier: sich wieder entfernen 6 deambulo 1: umherspazieren 7 everto 3: verlieren 8 declino 1: verdrehen 9 recordor 1 + Gen.: denken an 10 aestas, -atis f.: Sommer 11 absconditus, -a, -um: versteckt 12 ostium, -i n.: Pforte 13 assentior 4: zustimmen 14 commisceor 2 + Dat.: sich vereinigen mit 15 quodsi: wenn aber 16 contra = contra te 17 testimonium, -i n.: Zeugenaussage
Susanna im Bade (Tintoretto, KHM Wien)
Aus dem Alten Testament 15
Ingemuit1 Susanna et ait: “Angustiae2 sunt mihi undique! (...) Sed melius est mihi absque
opere incidere3 in manūs vestras, quam peccare4 in conspectu Domini.” (...) Et facta est dies
crastina. Cumque venisset populus ad Ioakim virum eius, venerunt et duo presbyteri5 pleni
iniquā6 cogitatione adversus Susannam, ut interficerent eam. Et dixerunt coram populo:
“Mittite ad Susannam filiam Helciae uxorem Ioakim.” Et statim miserunt. Et venit cum
parentibus, et filiis, et universis cognatis suis. Porro Susanna erat delicata nimis, et pulchrā
specie. (...) Et dixerunt presbyteri: Cum deambularemus in pomario soli, ingressa est haec (...).
Venitque ad eam adolescens, qui erat absconditus, et concubuit cum eā. Porro7 nos cum
essemus in angulo8 pomarii, videntes iniquitatem, cucurrimus ad eos, et vidimus eos pariter
commisceri. Et illum quidem non quivimus comprehendere, quia fortior nobis erat, et apertis
ostiis exilivit: Hanc autem cum apprehendissemus, interrogavimus, quisnam esset adolescens,
et noluit indicare nobis: Huius rei testes sumus.” Credidit eis multitudo quasi senibus et
iudicibus populi, et condemnaverunt eam ad mortem. (...)
Als man Susanna zur Hinrichtung abführen will, greift der Prophet Daniel ein. der die beiden Alten durch
getrennte Befragung der Lüge überführt.
Exclamavit itaque omnis coetus9 voce magnā, et benedixerunt Deum, qui salvat sperantes in
se. Et consurrexerunt adversus duos presbyteros (convicerat enim eos Daniel ex ore suo falsum
dixisse testimonium) feceruntque eis, sicut male egerant adversus proximum, ut facerent
secundum legem Moysi, et interfecerunt eos, et salvatus est sanguis innoxius in die illā.
1 ingemesco 3, -ui: aufzeufzen 2 angustiae, -arum f.Pl.: Bedrängnis 3 incido 3 = cado 3 4 pecco 1: sündigen 5 presbyter, -eri m.: älterer Mann 6 iniquus, -a, -um: ungerecht 7 porro (Adv.): nun aber 8 angulus, -i m.: Winkel 9 coetus, coetus m.: Versammlung
Aus dem Alten Testament 16
Daniel in der Löwengrube
Zur Zeit, als das Volk Israel unter persischer Fremdherrschaft im Exil in Babylon leben muss, tritt der Prophet
Daniel auf. Mehrfach gelingt es ihm zu zeigen, dass der Gott Israels den heidnischen Götzen überlegen ist:
Daniel überführt babylonische Priester des Betrugs. Der Perserkönig Kyros erlaubt ihm daher, das Standbild
ihres Gottes Bel zu zerstören, und lässt selbst die betrügerischen Priester hinrichten. Schließlich tötet Daniel
auch noch mit Wissen des Königs einen Drachen, der bei den Babyloniern göttliche Verehrung genießt (Dan.14,28-32 u. 40-42):
Quod cum audissent Babylonii, indignati1 sunt vehementer, et congregati adversum regem,
dixerunt: „Iudaeus factus est rex: Bel2 destruxit, draconem interfecit, et sacerdotes occidit.“ Et
dixerunt, cum venissent ad regem: „Trade nobis Danielem, alioquin3 interficiemus te, et
domum tuam.“ Vidit ergo rex, quod irruerent4 in eum vehementer, et necessitate compulsus
tradidit eis Danielem. Qui miserunt eum in lacum5 leonum, et erat ibi diebus sex. Porro6 in
lacu5 erant leones septem, et dabantur eis duo corpora cottidie, et duae oves: Et tunc non data
sunt eis, ut devorarent7 Danielem. (...) Venit ergo rex die septimo, ut lugeret8 Danielem, et
venit ad lacum5 et introspexit9, et ecce Daniel sedens in medio leonum. Et exclamavit voce
magnā rex, dicens: „Magnus es Domine Deus Danielis.“ Et extraxit eum de lacu5 leonum.
Porro6 illos, qui perditionis10 eius causa fuerant, intromisit9 in lacum5, et devorati7 sunt in
momento coram eo. Tunc rex ait: Paveant11 omnes habitantes in universā terrā Deum Danielis,
quia ipse est Salvator12 faciens signa et mirabilia in terrā: Qui liberavit Danielem de lacu5
leonum.
1 indignor 1: sich empören 2 Bel (indekl.): Bel (babylon. Gottheit) 3 alioquin (Adv.): sonst 4 irruo 3: losstürzen 5 lacus, lacus m.: Grube 6 porro (Adv.): nun aber 7 devoro 1: verschlingen 8 lugeo 2: betrauern 9 intro-: hinein- 10 perditio, perditionis f.. Untergang 11 paveo 2: fürchten 12 salvator, salvatoris m.: Retter
Daniel in der Löwengrube
(Rubens, National Gallery of Art, Washington)
Aus den Evangelien 17
Johannes der Täufer (Mk 1,4-11)
Fuit Ioannes Baptista in deserto baptizans1 et praedicans baptismum paenitentiae2 in
remissionem3 peccatorum. Et egrediebatur ad illum omnis Iudaeae regio et Hierosolymitae4
universi et baptizabantur1 ab illo in Iordane flumine confitentes peccata sua. Et erat Ioannes
vestitus pilis5 cameli, et zonā6 pelliciā circa lumbos7 eius, et locustas8 et mel silvestre edebat9..
Et praedicabat dicens: „Venit fortior me post me, cuius non sum dignus procumbens10 solvere
corrigiam11 calciamentorum eius. Ego baptizavi1 vos aquā; ille vero baptizabit1 vos Spiritu
Sancto.“ Et factum est in diebus illis: Venit Iesus a Nazareth Galilaeae et baptizatus1 est in
Iordane ab Ioanne. Et statim ascendens de aqua vidit apertos caelos et Spiritum tamquam
columbam12 descendentem et manentem in ipso. Et vox facta est de caelis: „Tu es Filius meus
dilectus; in te complacui13!“
Die vier Evangelien
Evangelium heißt die „Frohbotschaft“, die von Leben und Lehre Jesu Christi berichtet. Im Verlauf des
2.Jh.n.Chr. stellte sich ein Kanon von vier Evangelien heraus, der zusammen mit der Apostelgeschichte, der
Offenbarung (Apokalypse) des Johannes und den Briefen der Apostel, besonders denen des Paulus, das Neue
Testament bildet. Daneben gibt es auch außerkanonische, apokryphe („verborgene“) Evangelien, wie zB das
Protoevangelium des Jakobus. Die vier kanonischen Evangelien, die allesamt gegen Ende des 1. Jh.n.Chr. auf
Griechisch entstanden, werden der Tradition nach den Aposteln Matthäus und Johannes, bzw. den
Apostelschülern Markus und Lukas zugeschrieben. Das wohl älteste Evangelium ist wohl das des Markus, der
ein Mitarbeiter des Paulus und später des Petrus gewesen sein soll und es um 70 n.Chr. verfasste. Matthäus,
dessen Evangelium um 80 n.Chr. geschrieben wurde, wird traditionell mit dem Zöllner gleichgesetzt, den Jesus
zum Jünger berief (vgl. Mt.9,9 u. 10,3). Lukas wiederum war Heidenchrist und stand mit dem Apostel Paulus in
Verbindung. Sein Bericht, der wie der des Matthäus auf dem Markusevangelium fußt, entstand vor dem Jahre
90. Die drei genannten Evangelisten bezeichnet man wegen der zwischen ihnen bestehenden inhaltlichen,
sprachlichen und kompositorischen Verknüpfungen auch als Synoptiker („synopsis“ = Zusammenschau). Das
jüngste Evangelium, wird Johannes zugeschrieben, den „Jünger, den Jesu liebte“ und unterscheidet sich in
Anlage, Auswahl und Darbietung des Stoffes wesentlich von den anderen Berichten. Johannes soll es in hohem
Alter in Ephesus niedergeschrieben haben. Seit dem Frühmittelalter werden die Evangelisten zusammen mit
Symbolfiguren dargestellt, die aus den Visionen des Ezechiel (Ez.1,10) und der Apokalypse stammen: Markus
mit dem Löwen, Lukas mit dem Stier, Matthäus mit dem Menschen und Johannes mit dem Adler.
1 baptizo 1: taufen 2 paenitentia, -ae f.: Buße 3 remissio, remissionis f.: „Erlassung“, Vergebung 4 Hierosolimitae, arum m.Pl.: Bewohner Jerusalems 5 pilus (-i m.) cameli: Kamelhaar 6 zona (-ae f.) pellicia: Fellgürtel 7 lumbus, -i m.: Hüfte 8 lucusta, -ae f.: Heuschrecke 9 edo 3: essen 10 procumbo 3: niederknien 11 corrigia (-ae f.) calciamentorum: Schuhriemen 12 columba, -ae f.: Taube 13 complaceo 2: Gefallen finden
Johannes der Täufer
(Christofano Allori; 17 Jh.;
Pitti Galleria Palatina, Florenz)
Aus den Evangelien 18
Johannes der Täufer sorgt auch unter den Mächtigen für Aufsehen. Der Tetrarch Herodes Antipas fühlt sich von
ihm belästigt und lässt ihn festnehmen (Mk 6,17-29):
Ipse enim Herodes misit ac tenuit Ioannem et vinxit eum in carcere propter Herodiadem1
uxorem Philippi fratris sui, quia duxerat2 eam. Dicebat enim Ioannes Herodi: „Non licet tibi
habere uxorem fratris tui.“ Herodias1 autem insidiabatur3 illi et volebat occidere eum nec
poterat: Herodes enim metuebat Ioannem, sciens eum virum iustum et sanctum, et custodiebat
eum, et audito eo multum haesitabat4 et libenter eum audiebat. Et cum dies opportunus
accidisset, Herodes natalis5 sui cenam fecit principibus et tribunis et primis Galilaeae, cumque
introisset filia ipsius Herodiadis1 et saltasset6 et placuisset Herodi simulque recumbentibus7,
rex ait puellae: „Pete a me, quod vis, et dabo tibi.“ Et iuravit illi: „Quicquid petieris, dabo tibi,
usque8 ad dimidium regni mei.“ Quae cum exisset, dixit matri suae: „Quid petam?“ Et illa
dixit: „Caput Ioannis Baptistae.“ Cumque introisset statim cum festinatione9 ad regem, petivit
dicens: „Volo, ut protinus des mihi in disco10 caput Ioannis Baptistae.“ Et contristatus11 rex
propter iusiurandum et propter simul recumbentes7 noluit eam decipere12; sed misso
spiculatore13 praecepit afferri caput eius in disco10. Et decollavit14 eum in carcere et attulit
caput eius in disco10 et dedit illud puellae et puella dedit matri suae. Quo audito discipuli eius
venerunt et tulerunt corpus eius et posuerunt illud in monumento.
1 Herodias, Herodiatis f.: Herodias
(weibl. Eigenname) 2 ‹in matrimonium› duxerat 3 insidior 1: nachstellen; auflauern 4 haesito 1: zögern 5 natalis, natalis m.: Geburtstag 6 salta‹vi›sset 7 recumbo 3: bei Tische liegen 8 usque ad (+ Akk.): bis hin zu 9 festinatio, festinationis f.: Eile 10 discus, -i m.: Tablett 11 contristatus, -a, -um: betrübt 12 decipio 3: hintergehen 13 spiculator, speculatoris m.: Lanzenträger 14 decollo 1: enthaupten
Salome und das Haupt des Täufers
(Tizian,Prado, Madrid)
Marcus evangelista (Jenbach)
Aus den Evangelien 19
Tu es Petrus (Mt 16,13-24)
Venit autem Iesus in partes Caesareae1 Philippi et interrogabat discipulos suos dicens: „Quem
dicunt homines esse Filium2 hominis?“ At illi dixerunt: „Alii Iohannem Baptistam, alii autem
Heliam3, alii vero Hieremiam3 aut unum ex prophetis!“ Dicit illis: „Vos autem, quem me esse
dicitis?“ Respondens Simon Petrus dixit: „Tu es Christus, Filius Dei vivi!“ Respondens autem
Iesus dixit ei: „Beatus es, Simon Bariona4, quia caro et sanguis non revelavit5 tibi, sed Pater
meus, qui in caelis est. Et ego dico tibi, quia6 tu es Petrus et super hanc petram7 aedificabo
ecclesiam meam et portae inferi8 non praevalebunt9 adversum eam, et tibi dabo claves10 regni
caelorum et, quodcumque ligaveris11 super terram, erit ligatum11 in caelis et, quodcumque
solveris super terram, erit solutum in caelis.“ Tunc praecepit discipulis suis, ut nemini dicerent,
quia6 ipse esset Iesus Christus. Exinde12 coepit Iesus ostendere discipulis suis, quia6 oporteret
eum ire Hierosolymam13 et multa pati a senioribus et scribis14 et principibus sacerdotum et
occidi et tertiā die resurgere, et adsumens15 eum Petrus coepit increpare16 illum dicens: „Absit
a te Domine, non erit tibi hoc!“ Qui conversus dixit Petro: „Vade post me, Satana17!
Scandalum18 es mihi, quia non sapis19 ea, quae Dei sunt, sed ea, quae hominum!“ Tunc Iesus
dixit discipulis suis: „Si quis vult post me venire, abneget20 semet ipsum et tollat crucem suam
et sequatur me!“
Petrus und das Papstamt
Petrus gilt der katholischen Kirche als Stellvertreter Christi auf Erden. „Der Herr hat einzig Simon, dem er den
Namen Petrus gab, zum Felsen seiner Kirche gemacht. Er hat Petrus die Schlüssel der Kirche übergeben und ihn
zum Hirten der ganzen Herde bestellt.“ (Katechismus der katholischen Kirche, 1993, §881 auf Grundlage von
Mt.16,18f u. Joh.21,15-17). In der Ikonographie wird der Heilige Petrus mit Schlüsseln dargestellt. Die
gekreuzten Schlüssel sind bis heute auch Bestandteil eines jeden Papstwapens.
1 Caesarea Philippi: Stadt an der Quelle des
Jordan; Name von Herodes’ Sohn Philippos
zu Ehren des Kaisers Tiberius 2 Filius hominis: Menschensohn (Hebräismus) 3 Helia / Heremia: Elia / Jeremia (Propheten) 4 Bariona: Sohn des Jonas 5 revelo 1: enthüllen; eröffnen 6 quia: dass 7 petra, -ae f.: Fels 8 inferus, -i m.: Hölle 9 praevaleo 2 adversus (+ Akk.): überwältigen 10 clavis, clavis f.: Schlüssel 11 ligo 1: binden 12 exinde (Adv.): darauf 13 Hierosolyma: Jerusalem 14 scriba, -ae m.: Schriftgelehrter 15 adsumo 3: beiseite nehmen 16 increpo 1: Vorwürfe machen 17 Satanas, -ae m.: Satan; Widersacher 18 scandalum, -i n.: Ärgernis, „Stolperstein“ 19 sapio 3: trachten (nach) 20 abnego 1: verleugnen
Der Heilige Petrus
(Petersdom, Vatikan)
Aus den Evangelien 20
17 mutuum dare: leihen 18 feneror 1: gegen Zinsen verleihen 19 aequalis, aequale: gleich 20 verumtamen: aber doch 21 despero 1: eine Gegenleistung erhoffen
Kaiser Tiberius (römischer Denar)
Gib dem Kaiser ... (Mt 22, 15-22)
Tunc abeuntes Pharisaei1 consilium inierunt, ut caperent eum in sermone, et mittunt ei
discipulos suos cum Herodianis2 dicentes: „Magister, scimus, quia3 verax4 es et viam Dei in5
veritate doces, et non est tibi cura de aliquo, non enim respicis personam hominum. Dic ergo
nobis: Quid tibi videatur? Licet censum6 dare Caesari an non?“ Cognitā autem Iesus nequitiā7
eorum ait: „Quid me temptatis, hypocritae8? Ostendite mihi nomisma9 censūs8!“ At illi
obtulerunt ei denarium. Et ait illis Iesus: „Cuius est imago haec et suprascriptio10?“ Dicunt ei:
„Caesaris!“ Tunc ait illis: „Reddite ergo, quae sunt Caesaris, Caesari et, quae sunt Dei, Deo!“
Et audientes mirati sunt et relicto eo abierunt.
Ein neues Gebot (Lk 6, 27-36)
Sed vobis dico, qui auditis: diligite inimicos vestros! Benefacite his, qui vos oderunt!
Benedicite maledicentibus vobis! Orate pro calumniantibus11 vos! Ei, qui te percutit in
maxillam12, praebe et alteram, et ab eo, qui aufert tibi vestimentum, etiam tunicam noli
prohibere! Omni autem petenti13 te tribue; et14 qui aufert, quae tua sunt, ne repetas! Et prout15
vultis, ut faciant vobis homines, et vos facite illis similiter! Et si diligitis eos, qui vos diligunt,
quae vobis est gratia? Nam et peccatores diligentes se diligunt. Et si benefeceritis his, qui vobis
benefaciunt, quae vobis est gratia? Siquidem16 et peccatores hoc faciunt. Et si mutuum17
dederitis his, a quibus speratis recipere, quae gratia est vobis? Nam et peccatores peccatoribus
fenerantur18, ut recipiant aequalia19. Verumtamen20 diligite inimicos vestros et benefacite et
mutuum date nihil desperantes21 et erit merces vestra multa et eritis filii altissimi, quia ipse
benignus est super ingratos et malos! Estote ergo misericordes sicut et Pater vester misericors
est.
1 Pharisaeus, -i m. Pharisäer
(„Sonderfrommer“ 2 Herodianus, -i m.: Anhänger des Herodes
(Gegner der Pharisäer) 3 quia: dass 4 verax (Gen.: veracis): wahrhaftig 5 in veritate = n veritatem (Rektionsvertauschung) 6 census, census m.: Steuer 7 nequitia, -ae f.: Bosheit 8 hypocrita, -ae m.: Heuchler 9 nomisma, nomismatis n.: Münze 10 suprascriptio, suprascriptionis f.: Aufschrift 11 calumnior 1: fälschlich anklagen 12 maxilla, -ae f.: Wange 13 petenti ‹a› te 14 ordne: ne repetas ‹ea›, quae tua sunt, ab eo, qui aufert ‹tibi› 15 prout: so wie 16 siquidem: da ja
Aus den Evangelien 21
Der barmherzige Samariter (Lk 10, 25-37)
Et ecce quidam legis peritus1 surrexit temptans illum2 et dicens: „Magister, quid faciendo
vitam aeternam possidebo?“ At ille dixit ad eum: „In lege quid scriptum est? Quomodo legis?“
Ille respondens dixit: „Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et
ex omnibus viribus tuis et ex omni mente tua et proximum tuum sicut te ipsum!“ Dixitque illi:
„Recte respondisti! Hoc fac et vives!“ Ille autem volens iustificare3 se ipsum dixit ad Iesum:
„Et quis est meus proximus?“ Suscipiens4 autem Iesus dixit: „Homo quidam descendebat ab
Hierusalem in Hiericho5 et incidit6 in latrones7, qui etiam despoliaverunt8 eum et plagis9
inpositis abierunt semivivo10 relicto. Accidit autem, ut sacerdos quidam descenderet eādem viā
et viso illo praeterivit11. Similiter et levita12, cum esset secus13 locum et videret eum,
pertransiit14. Samaritanus15 autem quidam iter faciens venit secus13 eum et videns eum
misericordiā motus est et adpropians alligavit16 vulnera eius infundens oleum et vinum et
inponens illum in iumentum17 suum duxit in stabulum18 et curam19 eius egit. Et alterā die
protulit duos denarios et dedit stabulario20 et ait: ‚Curam19 illius habe et, quodcumque
supererogaveris21, ego, cum rediero, reddam tibi.‛ Quis horum trium videtur tibi proximus
fuisse illi, qui incidit6 in latrones7.“ At ille dixit: „Qui fecit misericordiam in illum!“ Et ait illi
Iesus: „Vade et tu fac similiter!“
1 peritus, -a, -um: kundig 2 illum = Iesum 3 iustifico 1: rechtfertigen 4 suscipio 3: (die Frage) aufnehmen 5 Hiericho: Jericho 6 incido 3 in (+Akk.): geraten (unter) 7 latro, latronis m.: Räuber 8 despolio 1: ausplündern 9 plaga, -ae f.: Hieb 10 semivivus, -a, -um: nur mehr halb am Leben 11 praetereo, -ire: vorbeigehen 12 levita, -ae m.: Levit
(Gottesdiener aus dem Stamme Levi) 13 secus (+Akk.): dicht bei 14 pertranseo, -ire: weitergehen 15 Samaritanus, -i m.: Mann aus Samaria 16 alligo 1: verbinden 17 iumentum, -i n.: Lasttier 18 stabulum, -i n.: Herberge 19 ago 3 curam (+ Gen.): (jmd.) versorgen 20 stabularius, -i m.: Wirt 21 supererogo 1: darüber hinaus aufwenden
Der barmherzige Samariter
(van Gogh, Arles, St.-Rémy, Auvers-sur-Oise, Paris)
Aus den Evangelien 22
Jesu Tod ...
Auf Befehl des römischen Statthalters Pilatus wird Jesus schließlich gekreuzigt (Joh.19,19-30):
Scripsit autem et titulum1 Pilatus et posuit super crucem; erat autem scriptum: „Iesus
Nazarenus Rex Iudaeorum“. Hunc ergo titulum1 multi legerunt Iudaeorum, quia prope
civitatem erat locus, ubi crucifixus est Iesus; et erat scriptum Hebraeice, Latine, Graece.
Dicebant ergo Pilato pontifices Iudaeorum: „Noli scribere: Rex Iudaeorum, sed: Ipse dixit:
‚Rex sum Iudaeorum‛.“ Respondit Pilatus: „Quod scripsi, scripsi!“ Milites ergo cum
crucifixissent Iesum, acceperunt vestimenta eius et fecerunt quattuor partes, unicuique militi
partem, et tunicam. Erat autem tunica inconsutilis2, desuper3 contexta4 per totum. Dixerunt
ergo ad invicem5: „Non scindamus6 eam, sed sortiamur7 de illa, cuius sit!“, ut Scriptura8
impleatur9 dicens: „Partiti10 sunt vestimenta mea sibi et in vestem meam miserunt sortem11“
(Ps.22,19). Et milites quidem haec fecerunt. Stabant autem iuxta crucem Iesu mater eius et
soror matris eius Maria Cleophae12 et Maria Magdalene. Cum vidisset ergo Iesus matrem et
discipulum1 stantem, quem diligebat, dicit matri suae: „Mulier, ecce filius tuus!“ Deinde dicit
discipulo: „Ecce mater tua!“ Et ex13 illa hora accepit eam discipulus in14 sua. Postea sciens
Iesus, quia15 iam omnia consummata16 sunt, ut consummaretur16 scriptura8, dicit: „Sitio17!“
Vas18 ergo positum erat aceto19 plenum. Illi20 autem spongiam21 plenam aceto19 hysopo22
circumponentes obtulerunt ori eius. Cum ergo accepisset Iesus acetum19, dixit:
„Consummatum18 est!“ et inclinato23 capite tradidit24 spiritum.
1 titulus, -i m.: Aufschrift 2 inconsutilis, inconsutile: ohne Naht 3 desuper (Adv.): von oben her 4 contextus, -a, -um. verwoben 5 ad invicem: zu einander 6 scindo 3: aufschlitzen 7 sortior 4 de (+Abl.): losen (um) 8 scriptura, -ae f.: Schrift(wort) 9 impleor 2: sich erfüllen 10 partior 4: aufteilen 11 sors, sortis f.: Los; mitto 3: hier: werfen 12 Cleophas, -ae m.: Gatte der Maria 13 ex (+ Abl.): hier: seit 14 in sua: zu sich 15 quia: dass 16 consummo 1: vollenden; vollbringen 17 sitio 4: dürsten 18 vas, vasis n.: Gefäß 19 acetum, -i n.: Essig 20 illi = milites 21 spongia, -ae f.: Schwamm 22 hysopus, -i f.: Ysop (Pflanze mit langem Stengel) 23 inclino 1: neigen 24 trado 3: hier: aufgeben
Stabat mater dolorosa
Stabat mater dolorosa
iuxta crucem lacrimosa,
dum pendebat filius.
Cuius animam gementem,
contristantem et dolentem
pertransivit gladius.
O quam tristis et afflicta
fuit illa benedicta
mater unigeniti,
quae maerebat et dolebat,
pia Mater, dum videat
nati poenas incliti
Quis est homo, qui non
fleret,
Matrem Christi si videret
In tanto supplicio ?
Quis non posset contristari
piam matrem contemplari
dolentem cum filio
Pro peccatis suae gentis
Iesum vidit in tormentis
et flagelli subditum;
vidit suum dulcem natum
morientem desolatum,
cum emisit spiritum.
Eia Mater, fons amoris
Me sentire vim doloris
Fac, ut tecum lugeam !
Fac, ut ardeat cor meum
In amando Christum Deum,
ut sibi conplaceam!
Das “Stabat Mater” entstand
anonym um 1300 und wurde
vielfach vertont.
Aus den Evangelien 23
Die vier Evangelisten
(Jakob Jordaens, 1620, Louvre, Paris)
... und Auferstehung
Am dritten Tag nach Jesu Tod, kommt Maria von Magdala zu seinem Grab (Joh.20,1-10):
Primā1 autem sabbatorum Maria Magdalene venit mane2, cum adhuc tenebrae3 essent ad
monumentum et videt lapidem sublatum a monumento. Currit ergo et venit ad Simonem
Petrum et ad alium discipulum, quem amabat Iesus, et dicit eis: „Tulerunt Dominum de
monumento et nescimus, ubi posuerunt eum!“ Exiit ergo Petrus et ille alius discipulus et
venerunt ad monumentum. Currebant autem duo simul et ille alius discipulus praecucurrit4
citius Petro et venit primus ad monumentum et, cum se inclinasset5, videt posita linteamina6,
non tamen introivit. Venit ergo Simon Petrus sequens eum et introivit in monumentum et videt
linteamina6 posita et sudarium7, quod fuerat super caput eius, non cum linteaminibus6 positum,
sed separatim involutum in unum locum. Tunc ergo introivit et ille discipulus, qui venerat
primus ad monumentum, et vidit et credidit. Nondum enim sciebant scripturam8, quia9 oportet
eum a mortuis resurgere. Abierunt ergo iterum ad semet10 ipsos discipuli.
Begegnung mit dem Auferstandenen (Joh.20, 11-29)
Maria autem stabat ad monumentum foris11 plorans12. Dum ergo fleret, inclinavit5 se et
prospexit in monumentum et vidit duos angelos in albis13 sedentes unum ad caput et unum ad
pedes, ubi positum fuerat corpus Iesu. Dicunt ei illi: „Mulier, quid ploras12?“ Dicit eis: „Quia
tulerunt Dominum meum et nescio, ubi posuerunt eum.“ Haec cum dixisset, conversa est
retrorsum14 et videt Iesum stantem et non sciebat, quia9 Iesus est. Dicit ei Iesus: „Mulier, quid
ploras12? Quem quaeris?“ Illa existimans, quia9 hortulanus15 esset, dicit ei: „Domine, si tu
sustulisti eum, dicito16 mihi, ubi posuisti eum, et ego eum tollam! Dicit ei Iesus: „Maria“
1 prima (-ae f.) sabbatorum: am ersten Tag der Woche 2 mane (Adv.): in der Früh 3 tenebrae, -arum f.Pl.: Dunkelheit 4 praecurro 3: vorauslaufen 5 inclino 1: sich beugen; inclina‹vi›sset 6 linteamen, linteaminis n.: Leinentuch 7 sudarium, -i n.: Schweißuch 8 scriptura, -ae f.: Schriftwort 9 quia: dass 10 semet = se 11 foris: draußen 12 ploro 1: wehklagen 13 alba, -ae f.: langes weißes Gewand 14 retrorsum (Adv.): zurück 15 hortulanus, -i m.: Gärtner 16 dicito (Imp.II): sag
Aus den Evangelien 24
Ioannes evangelista (Jenbach)
Conversa illa dicit ei: „Rabbuni1, quod dicitur magister. Dicit ei Iesus: „Noli me tangere!
Nondum enim ascendi ad Patrem meum. Vade autem ad fratres meos et dic eis: Ascendo ad
Patrem meum et Patrem vestrum et Deum meum et Deum vestrum.“ Venit Maria Magdalene
adnuntians discipulis: „Vidi Dominum!” et quia haec dixit ei. Cum esset ergo sero2 die illā
primā3 sabbatorum, et fores4 essent clausae, ubi erant discipuli propter metum Iudaeorum,
venit Iesus et stetit in medio et dicit eis: „Pax vobis!“ Et hoc cum dixisset, ostendit eis manūs
et latus5. Gavisi sunt ergo discipuli viso Domino. Dixit ergo eis iterum: „Pax vobis! Sicut misit
me Pater, et ego mitto vos.“ Et cum hoc dixisset, insufflavit6 et dicit eis: „Accipite Spiritum
Sanctum! Quorum remiseritis7 peccata, remissa7 sunt eis. Quorum retinueritis8, detenta9 sunt.“
Thomas autem unus ex duodecim, qui dicitur Didymus10, non erat cum eis, quando venit Iesus.
Dixerunt ergo ei alii discipuli: „Vidimus Dominum.“ Ille autem dixit eis: „Nisi videro in
manibus eius figuram clavorum11 et mittam digitum12 meum in locum clavorum11 et mittam
manum meam in latus5 eius, non credam.” Et post dies octo iterum erant discipuli eius intus, et
Thomas cum eis. Venit Iesus ianuis13 clausis et stetit in medio et dixit: „Pax vobis!“ Deinde
dicit Thomae: „Infer digitum12 tuum huc14 et vide manūs meas et adfer manum tuam et mitte in
latus5 meum et noli fieri incredulus15, sed fidelis16!“ Respondit Thomas et dixit ei: „Dominus
meus et Deus meus!“ Dicit ei Iesus: „Quia vidisti me, credidisti. Beati, qui non viderunt et
crediderunt!“
1 Rabbuni: Rabbi 2 sero (Adv.): spät 3 prima (-ae f.) sabbatorum: am ersten Tag der Woche 4 fores, forium f.Pl.. Türflügel 5 latus, lateris n.: Seite 6 insufflavo 1: anhauchen 7 remitto 3: erlassen; vergeben 8 retineo 2: zurückbehalten 9 detineo 2: behalten 10 Didymus: „Zwilling“ 11 clavus, -i m.: Nagel 12 digitus, -i m.: Finger 13 ianua, -ae f.: Tür 14 huc (Adv.): hier her 15 incredulus, -a, -um: ungläubig 16 fidelis, fidele: gläubig
Noli me tangere (Tizian, National Gallery, London)
Märtyrer 25 Stephanus, der erste Märtyrer Der erste, der in der Nachfolge Christi seinen Glauben standhaft bis zum Tod bezeugte, war der heilige Stephanus. Die Apostelgeschichte erzählt, wie dieser die Lehre Christi in Jerusalem verbreitete und dadurch einen Sturm der Empörung auslöste (Apg.7,54ff): Audientes autem haec dissecabantur1 cordibus suis et stridebant2 dentibus in eum.
Cum autem esset plenus Spiritu Sancto, intendens3 in caelum vidit gloriam Dei et
Iesum stantem a4 dextris Dei et ait: „Ecce video caelos5 apertos et filium6 hominis a4
dextris stantem Dei!“ Exclamantes autem voce magna continuerunt7 aures suas et
impetum fecerunt unianimiter8 in eum et eicientes9 eum extra10 civitatem lapidabant11.
(…) Et lapidabant11 Stephanum invocantem et dicentem: „Domine Iesu, suscipe12
spiritum meum!“. Positis autem genibus13 clamavit voce magna: „Domine, ne
statuas14 illis hoc peccatum15!“; et cum hoc dixisset, obdormivit16.
Saulus autem erat consentiens17 neci eius. Facta est autem in illa die persecutio
magnam in ecclesiam, quae erat Hierosolymis; et omnes dispersi sunt per regiones
Iudaeae et Samariae praeter apostolos. Sepelierunt autem Stephanum viri timorati18 et
fecerunt planctum19 magnum super illum. Saulus vero devastabat20 ecclesiam per
domos intrans et trahens viros ac mulieres tradebat in custodiam.
1 dissecor 1: sich empören 2 strideo 2: knirschen 3 intendo 3: sich wenden 4 a dextris ‹partibus›: zur Rechten 5 caelus, -i m. = caelum, -i n. 6 filius hominis: Menschensohn
(= Christus; hebr. Ausdruck für den Messias, vgl. AT, Dan.7,13)
7 contineo 2, continui, -tentum: zuhalten 8 unianimiter (Adv.): gemeinsam 9 eicio 3: hinauswerfen 10 extra (+ Akk.): außerhalb (+ Gen.) 11 lapido 1: steinigen 12 suscipio 3: aufnehmen 13 genu, genus n.: Knie 14 statuo 3: hier: anrechnen 15 peccatum, -i n.: Sünde 16 obdormio 4: entschlafen 17 consentio 4 (+ Dat.): zustimmen 18 timoratus, -a, -um: gottesfürchtig 19 planctus, -planctus m.: Klage 20 devasto 1: gänzlich verwüsten
Das Martyrium des Heiligen Stephanus (Paul Troger, Baden bei Wien)
Märtyrer 26 Von Saulus zu Paulus Der strenggläubige Jude Saulus ist auf dem Weg nach Damaskus, um Christen zu verfolgen (Apg 9,3-9): Et cum iter faceret, contigit1, ut adpropinquaret Damasco, et subito circumfulsit eum
lux de caelo, et cadens in terram audivit vocem dicentem sibi: „Saule, Saule, quid me
persequeris?“ Qui dixit: „Quis es, Domine?“ Et ille: „Ego sum Iesus, quem tu
persequeris. Sed surge et ingredere civitatem, et dicetur tibi, quid te oporteat facere!“
Viri autem illi, qui comitabantur cum eo, stabant stupefacti2 audientes quidem vocem,
neminem autem videntes. Surrexit autem Saulus de terra apertisque oculis nihil
videbat. Ad manūs autem illum trahentes introduxerunt Damascum,et erat tribus
diebus non videns et non manducavit3 neque bibit. Auf Gottes Geheiß macht sich der Christ Ananias zu Saulus auf (Apg 9,17-22):
Et abiit Ananias et introivit in domum et imponens ei4 manūs dixit: „Saul frater,
Dominus misit me, Iesus, qui apparuit tibi in via, qua veniebas, ut videas et implearis5
Spiritu Sancto.“ Et confestim ceciderunt ab oculis eius tamquam squamae6, et visum
recepit. Et surgens baptizatus7 est. Et, cum accepisset cibum, confortatus8 est. Fuit
autem cum discipulis, qui erant Damasci, per dies aliquot et continuo in synagogis
praedicabat Iesum, quoniam9 hic est Filius Dei. Stupebant10 autem omnes, qui
audiebant et dicebant: „Nonne hic est, qui expugnabat in Ierusalem eos, qui invocabant
nomen istud, et huc ad hoc venerat, ut vinctos11 illos duceret ad principes
sacerdotum?“ Saulus autem magis convalescebat12 et confundebat13 Iudaeos, qui
habitabant Damasci, affirmans, quoniam9 hic est Christus.
Der Saulussturz
(Caravaggio, S.Maria del Populo, Rom)
Der bekehrte Saulus, der römischer Bürger war,nannte sich fortan Paulus und wurde zum „doctorgentium“, dem Apostel der Heiden.
1 contingit 3, contigit, -: es begab sich 3 stupefactus, -a, -um: erstaunt 3 manduco 1: essen 4 ei = Saulo 5 impleo 2: erfüllen 6 squama, -ae f.: Schuppe 7 baptizo 1: taufen 8 conforto 1: kräftigen 9 quoniam (statt AcI): dass 10 stupeo 2: staunen 11 vinctus, -a, -um: gefesselt, in Fesseln 12 convalesco 3: kräftig werden 13 confundo 3: in Verwirrung bringen
Märtyrer 27 Der Tod der Apostelfürsten nach 64 n.Chr. (MGH SS rer.Germ.N.S.XVI (München 1994) S.62, gekürzt) Der österreichische Historiker Thomas Ebendorfer (1388-1464) berichtet in seinen „Chronica Pontificum Romanorum“ vom Tode der Heiligen Petrus und Paulus: Nero1 (...) apostolos quoque atrociter flagellis attritos2, ut statue3 in ecclesia prope
castrum4 Angeli indicant, ultimo5 sive decimo quarto eius anno Petrum cruci affigi,
Paulum vero capite puniri precepit3 in valle6 Pugilum, sed Petrus capite ad terram
verso, in sublime7 pedibus elevatis crucifigi petit asserens8 se indignum crucifigeretur
ut Dominus suus. Sepultus est in Vaticano prope locum crucifixionis. (...) Eodem die
eciam9 beatissimus Paulus ut civis Romanus in valle Pugilum, fere10 per miliare
distans ab urbe, gladio consumptus11 est. Cuius sanctum caput primo per septemdecim
pedes versus12 orientem, quia ad meridiem genuflexerat13, saliit, secundo vero versus11
septemtrionem per viginti pedes, tercio9 autem per septemdecim pedes, semper
clamans: „Iesus, Iesus, Iesus!“, prout14 tres fontes indicant, qui in his locis de novo15
erumpebant et usque hodie dulces aquas emanant16.
1 Nero, der letzte Kaiser der julisch-claudischen Dynastie, herrschte von 54 bis 68 n.Chr..
2 attritus, -a,-um: geschunden 3 In der mittelalterlichen Schreibweise steht oft „e“
statt „ae“. 4 castrum Angeli: Engelsburg (ursprünglich das
Grabmal des Kaisers Hadrian, im Mittelalter zur Burg ausgebaut); Mit der Kirche ist wohl Santa Maria in Traspadina gemeint, wo di Geißelsäulen der Apostel gezeigt werden.
5 Ebendorfer verlegt den Tod der Apostelfürsten in Neros letztes Regierungsjahr (68 n.Chr.), tatsächlich erfolgte ihre Hinrichtung aber schon früher, nämlich nach dem Brand Roms im Jahre 64 n.Chr., spätestens aber im Jahr 67 n.Chr.
6 vallis (-is f.) Pugilum: „Boxertal“, heute am Gelände der Abbazia delle Tre Fontane beim EUR.
7 in sublime: in die Höhe 8 assero 3: behaupten 9 In der mittelalterlichen Schreibweise steht vor
„i“oft „c“ statt „t“. 10 fere per miliare distans ab urbe: ungefähr eine
Meile von der Stadt entfernt
11 consumor 3, consumptus sum: umkommen 12 versus (+ Akk.): (in Richtung) nach 13 genuflecto 3, -flexi, -flexum: die Knie beugen 14 prout: wie ja auch 15 de novo: plötzlich 16 emano 1: hervorrinnen
Das Martyrium Petri (Caravaggio, S. Maria del Populo, Rom)
Märtyrer 28 Sebastian (Ende des 3.Jh.) Der Dominikaner Iacobus de Voragine (1228/30-1298) beschreibt in seiner „Legenda Aurea“ u.a. auch die Geschichte des Heiligen Sebastian:
Sebastianus vir Christianissimus, Narbonensis1 genere, civis Mediolanensis2
Diocletiano3 et Maximiano imperatoribus adeo carus erat, ut principatum ei primae
cohortis traderent et suo aspectui4 iuberent semper adstare. Hic militarem chlamidem5
ad6 hoc tantum ferebat, ut Christianorum animas, quas in tormentis7 videbat deficere8,
confortaret9. Dum autem praeclarissimi viri Marcellinus et Marcus gemini10 fratres
pro fide Christi decollari11 deberent, ad eos parentes adveniunt, ut ipsorum animos a
suo proposito revocarent. Advenit ergo mater et soluto capite scissisque12 vestibus
uberibusque13 ostensis aiebat: "O perdulces filii, circumdat me inaudita miseria et
intolerabilis luctus. Heu me miseram, amitto filios meos ad mortem ultro14 tendentes.
Quos si mihi hostes auferrent, per media sequerer bella raptores, si violenta iudicia
concluderent carcere, irrumperem moritura. Novum hoc pereundi genus est, in quo
carnifex15 rogatur, ut feriat; vita optatur, ut pereat; mors invitatur, ut veniat. Novus hic
luctus, nova miseria, in qua natorum iuventus sponte amittitur et parentum miseranda
cogitur senectus, ut vivat."
1 Narbonensis, Narbonensis m.: ein Mann aus Narbo
(heute Narbonne in Frankreich) 2 Mediolanensis, Mediolanense: aus Mailand 3 Diocletianus / Maximianus: röm. Kaiser zur Zeit
der Tetrarchie 4 adspectus, adspectus m.: Blickfeld 5 chlamys (chlamydis f.) militaris: Soldatenmantel 6 ad hoc tantum: nur dazu 7 tormentum, -i n.: Folter 8 deficio 3: schwach werden 9 conforto 1: stärken 10 geminus, -a, -um: Zwillings- 11 decollo 1: enthaupten 12 scissus, -a, -um: zerrissen 13 uberibus ostensis: mit entblößten Brüsten 14 ultro (Adv.): von selbst 15 carnifex, carnificis m.: Henker
Christenverfolgungen
Die Römer waren gegenüber fremden Kulten durchaustolerant. Die Staatsmacht ging nur gegen diese vor,wenn die öffentliche Ordnung bzw. der Staatskultbedroht schienen. Das traf nun aber auf dasChristentum zu. Die erste gezielte Verfolgung veranlasste Kaiser Neronach dem Brande Roms (64 n.Chr.). Sie fandallerdings nur in Rom selbst statt. Auch in der Folgeblieben die Verfolgungen regional und zeitlichbeschränkt. Kaiser Trajan bedrohte die Christen zwar mit derTodesstrafe, verfolgte sie allerdings nicht aktiv. Werangeklagt wurde, konnte durch ein Opfer an denKaiser freikommen. Reichsweit wurde das Christentum erst Mitte des 3.Jh.verfolgt. Kaiser Decius verpflichtete die Reichs-bewohner durch sein Opferdekret dazu, denheidnischen Göttern zu opfern, Kaiser Valerian ginggezielt gegen kirchlichen Besitz. Die letzte und größteVerfolgung führte Kaiser Diokletian zwischen 303und 305 durch. Aber schon zehn Jahre später gewährteKaiser Konstantin die freie Religionsausübung
Märtyrer 29 Haec dicente matre, pater senior manibus adducitur servorum et, capite adsperso1
pulvere, huiusmodi voces dabat ad caelum: "Ad mortem ultro2 proficiscentibus filiis
valedicturus adveni, ut, quae meae sepulturae3 paraveram, filiorum sepulturis3 infelix
expendam4. O filii mei, baculus5 senectutis et geminum6 meorum viscerum7 lumen,
cur sic mortem diligitis! Venite hic, iuvenes, flete super iuvenes sponte pereuntes.
Venite huc, senes et mecum super filios meos plangite8, accedite huc, patres, et
prohibete, ne talia patiamini. Deficite9 plorando, oculi mei, ne videam filios meos
gladio caedi."
Haec dicente patre adveniunt coniuges adspectibus10 eorum proprios filios offerentes
atque eiulando11 clamantes: "Quibus nos dimittitis? Qui erunt horum infantium
domini! Quis vestras largas12 dividet possessiones! Heu quam ferrea pectora, quia
parentes despicitis, amicos respuitis13, uxores abicitis, filios abdicatis14 et vos
carnificibus15 spontaneos16 exhibetis." Inter hoc autem coeperunt virorum corda
mollescere. Tunc sanctus Sebastianus, qui ibi aderat, erumpens in medium dixit: "O
fortissimi milites Christi, nolite per misera blandimenta17 coronam deponere
sempiternam18." Sed parentibus dixit: "Nolite timere, non separabuntur a vobis, sed
vadunt in caelum vobis parare sidereas mansiones19. Nam ab initio mundi haec20 vita
in se21 sperantes fefellit, se21 exspectantes decepit, de se21 praesumentes22 irrisit et ita
nullum omnino certum23 reddidit, ut24 omnibus probetur esse mentita. Vita haec20
admonet furem25, ut rapiat, iracundum26, ut saeviat, mendacem27, ut fallat. Ipsa
imperat crimina, iubet facinora, suadet iniusta. (...)”
1 adspersus, -a, -um: bestreut 2 ultro (Adv.): von selbst 3 sepultura, -ae f.: Begräbnis 4 expendo 3 (+ Dat.): ausgeben, bezahlen (für) 5 baculus, -i m.: Stütze (eigentl.: Stock) 6 geminus, -a, -um: zweifach 7 viscera, viscera n.Pl.: das Innere 8 plango 3: (weh)klagen 9 deficio 3: schwach werden 10 adspectus, adspectus m.: Blickfeld 11 eiulo 1: jammern 12 largus, -a, -um: reich,; groß 13 respuo 3: zurückweisen 14 abdico 1: sich lossagen (von) 15 carnifex, carnificis m.: Henker
16 spontaneus, -a, -um: freiwillig17 blandimentum, -i n.: Schmeichelei
18 sempiternus, -a, -um: ewig
19 mansio (mansionis f.) siderea: eine Bleibe bei den Gestirnen
20 haec vita: das irdische Leben hier 21 se: bezieht sich auf vita 22 praesumo 3 de (+ Abl.): vertrauen (auf) 23 reddo 3 certum: (jmd.) sicher machen 24 ut omnibus probetur esse mentita: vielmehr
stellt es sich für alle als trügerisch dar 25 fur, furis m.: Dieb 26 iracundus, -a, -um: jähzornig 27 mendax (Gen.: mendacis): betrügerisch
Märtyrer 30 „(...) Haec autem persecutio, quam hic patimur, hodie excandescit1 et cras2 evanescit3,
hodie exardescit4 et cras2 refrigescit5, sub una hora inducitur et sub una hora
excluditur. Dolor autem aeternus renovatur, ut saeviat, augmentatur6, ut exurat,
inflammatur, ut puniat. In amore ergo martyrii nostros iam suscitemus7 affectūs. Ibi
enim diabolus8 se vincere existimat, qui, dum capit, captus est, dum tenet, tentus est,
dum vincit, victus est, et dum torquet9, torquetur, dum iugulat10, occisus est, et dum
insultat11, irrisus est."
Igitur dum beatus Sebastianus haec ex ore proferret, subito per unam fere horam a
splendore12 nimio13 de caelo descendente illuminatus est et sub illo splendore12
pallio14 candidissimo amictus15 et ab angelis septem clarissimis circumdatus. Iuvenis
etiam apparuit iuxta eum dans ei pacem et dicens: "Tu semper mecum eris."
Cum autem beatus Sebastianus haec et his similia praedicaret, Zoe, uxor Nicostrati, in
cuius domo sancti custodiebantur, quae loquelam16 amiserat, pedibus eius provoluta17
nutibus18 veniam postulabat. Tunc Sebastianus ait: "Si ego Christi servus sum et si
vera sunt omnia, quae ex ore meo haec mulier audivit et credidit, aperiat os eius, qui
aperuit os Zachariae19 prophetae sui. " Ad hanc vocem mulier exclamavit: "Benedictus
sermo erit tui et benedicti, qui omnibus, quae locutus es, credunt. Vidi enim angelum
librum tenentem ante te,ubi omnia, quae dixisti, scripta erant."
1 excandesco 3: entbrennen 2 cras (Adv.): morgen 3 evanesco 3: verrauchen 4 exardesco 3: erglühen 5 refrigesco 3: abkühlen 6 augmento 1: vermehren 7 suscito 1: erregen 8 diabolus, -i m.: Teufel 9 torqueo 2: foltern 10 iugulo 1: erwürgen 11 insulto 1: verhöhnen 12 splendor, splendoris m.: Glanz 13 nimius, -a, -um: sehr groß 14 pallium, -i n.: Gewand 15 amictus, -a, -um: verhüllt 16 loquela, -ae f.: Sprache 17 provolvo 3, provolvi, -volutum (+ Dat.):
sich niederwerfen (vor) 18 nutus, nutus m.: Nicken; stummes Zeichen 19 Zacharias: einer der 12 kleinen Propheten St. Sebastian (Rubens, Gal. Corsini, Rom)
Märtyrer 31 Vir autem eius hoc audiens procidit1 ad pedes sancti Sebastiani sibi postulans
indulgeri2 statimque absolvens3 martyres rogabat, ut liberi abirent. Qui dixerunt
nullatenus4 se deserturos victoriam, quam cepissent. Tantam igitur gratiam et virtutem
verbis sancti Sebastiani Dominus contulerat, quod5 non solum Marcellinum et
Marcum in martyrii constantiā roboravit6, sed etiam patrem eorum nomine
Tranquillinum et matrem cum multis aliis ad fidem convertit, quos omnes Policarpus
presbyter baptizavit7. Tranquillinus autem morbo gravissimo laborans mox, ut
baptizatus7 est, sanitatem recepit.
Praefectus autem urbis Romae, qui et ipse morbo gravissimo laborabat, rogavit
Tranquillinum, ut ad se adduceret eum, qui sibi sanitatem dederat. Cum ergo ad eum
venissem Policarpus presbyter et Sebastianus et ipse eos rogaret, ut etiam sanitatem
reciperet, dixit ei Sebastianus, ut prius idola8 abnegaret9 et confringendi10 ea sibi
potestatem traderet et sic sanitatem reciperet. Cui cum Chromatius praefectus diceret,,
quod11 servi sui hoc facerent et non ipse, dixit Sebastianus: "Timidi deos suos
confringere10 formidant12, sed et si diabolus13 hac occasione eos laederet, dicerent eos
infideles esse ob hoc laesos, quod deos suos confringerent10."
Sicque Policarpus et Sebastianus accincti14 plus quam CC idola8 confregerunt10. Post
hoc autem dixerunt Chromatio: "Cum nobis idola8 confringentibus10 sanitatem
recipere non debuisti nec recepisti, certum est, quia15 aut infidelitatem nondum
abiecisti aut aliqua idola8 reservasti16."
1 procido 3: niederfallen 2 indulgeo 2 (+ Dat.): Nachsicht haben (mit) 3 absolvo 3: losbinden 4 nullatenus (Adv.): auf keinen Fall 5 quod (statt ut + Konj.): hier: sodass 6 roboro 1: stärken 7 baptizo 1: taufen 8 idolum, -i n.: Götzenbild 9 abnego 1: sich lossagen (von) 10 confringo 3: zerstören; ea = idola 11 quod (+ Konj. statt AcI): dass 12 formido 1: sich fürchten 13 diabolus, -i m.: Teufel 14 accingor 3, accinctus sum: sich fertig machen 15 quia (statt AcI): dass 16 reserva‹vi›sti
Märtyrer 32 Tunc indicavit se habere thalamum1, in quo erat omnis disciplina stellarum, pro quo
pater suus plus quam ducenta pondera2 auri expenderat3 et per quem futura omnia
praevidebat. Cui Sebastianus: "Quamdiu hoc integrum habueris, te ipsum integrum
non habebis." Cumque ad hoc ille assentiret, Tiburtius, eius filius, iuvenis egregius
dixit: "Non patiar opus destrui tam praeclarum, sed, ne paternae sanitati videar esse
contrarius4, duo clibani5 accendantur, ut, si destructo opere pater meus sanitatem non
receperit, ambo viri concrementur." Cui Sebastianus: "Sic fiat, ut locutus es."Dum
igitur illa confringerentur6, angelus praefecto apparuit et sibi a Domino Iesu sanitatem
redditam nuntiavit statimque sanus effectus cucurrit post eum, ut eius pedes
oscularetur7. Qui cum prohibuit ex eo8, quod baptismum9 nondum receperat, sicque
ipse et Tiburtius filius eius et mille CCCC de eius familia baptizati9 sunt.
Zoe autem ab infidelibus tenta et diu cruciata emisit spiritum. Quod cum audiisset
Tranquillinus, proripuit et dixit: "Feminae nos ad coronam praecedunt. Ad quid
vivimus!" Ipse autem post paucos dies lapidatus10 est. Sanctus autem Tiburtius super
prunas11 allatas iubetur aut incensum12 diis imponere aut super istas nudis plantis13
incedere. Qui sibi signum crucis faciens constanter super ipsas nudis plantis ingressus
est dicens: "Videtur mihi, quod super roseos flores incedam in nomine Domini nostri
Iesu Christi." Cui Fabianus praefectus dixit: "Quis ignorat magicam artem Christum
vos docuisse!" Cui Tiburtius: "Obmutesce14, infelix, quia non es dignus nomen tam
sanctum et tam mellifluum15 nominare." Tunc iratus praefectus iussit eum decollari16.
1 thalamus, -i m.: Gemach 2 pondus, ponderis n.: Pfund 3 expendo 3: ausgeben, bezahlen 4 contrarius, -a, -um: im Wege 5 clibanus, -i m.: Ofen 6 confringo 3: zerstören 7 osculor 1: küssen 8 ex eo: daran (nämlich am Füßeküssen) 9 baptismum, -i n.: Taufe; baptizo 1: taufen 10 lapido 1: steinigen 11 pruna, -ae f.: glühende Kohle 12 incensum, -i n.: Rauchopfer 13 planta, -ae f.: Sohle 14 obmutesco 3: still sein 15 mellifluus, -a, -um: von Honig fließend 16 decollo 1: enthaupten
Der Heilige Sebastian
Der Heilige Sebastian wird zumeist halbnackt an einen Pfahl gefesselt und von Pfeilen durchbohrt dargestellt. Begraben wurde er vor den Toren Roms an der Via Appia. Dort steht heute die Kirche San Sebastiano, die über christlichen Katakomben angelegt wurde und zu den sieben großen Pilgerkirchen Roms zählt. Sebastian gilt auch als ein „Pestheiliger“ und fand als solcher auch jenseits der Alpen rege Verehrung.
Märtyrer 33 Marcellianus autem et Marcus stipiti1 affiguntur, cumque fuissent affixi, psallentes2
dicebant: "Ecce quam bonum et quam iucundum habitare fratres in unum." Quibus
praefectus: "Infelices, deponite amentiam et vos ipsos liberate." Cui illi: "Numquam
tam bene epulati3 sumus. Utinam tamdiu sic nos esse permittas4, quamdiu corporis
tegimur indumento5." Tunc praefectus iussit eos lanceis6 per latera7 transverberari8, et
sic martyrium consummaverunt9.
Post hoc praefectus Diocletiano imperatori de Sebastiano suggessit10. Quem ad se
vocans dixit: "Ego te inter primos in palatio meo semper habui et tu contra salutem
meam et deorum iniuriam hactenus11 latuisti12." Cui Sebastianus: "Pro salute tua
Christum semper colui et pro statu Romani imperii Deum, qui in caelis est, semper
adoravi." Tunc Diocletianus iussit eum in medium campum ligari13 et a militibus
sagittari14, qui ita eum sagittis impleverunt, ut quasi hericius15 videretur, et
aestimantes illum mortuum abierunt. Qui intra paucos dies liberatus stans super
gradum16 palatii, imperatores venientes de malis, quae Christianis inferebant, dure
redarguit17. Dixerunt imperatores: "Istene est Sebastianus, quem diu sagittis interfici
iusseramus!" Cui Sebastianus: "Ad hoc me Dominus resuscitare18 dignatus19 est, ut
conveniam vos et redarguam17 vos de malis, quae Christi famulis20 irrogatis21." Tunc
imperator tamdiu eum fustigari22 iussit, donec spiritum exhalaret23. Fecitque corpus
eius in cloacam proici, ne a Christianis pro martyre coleretur. Sanctus autem
Sebastianus sequente nocte sanctae Luciae apparuit et corpus eius24 sibi revelavit et, ut
iuxta vestigia apostolorum illud sepeliret, praecepit. Quod et factum est.
1 stipes, stipitis f.: Pfahl 2 psallo 3: einen Psalm zitieren (nämlich Ps.132,1) 3 epulor 1: in Feststimmung sein 4 permitto 3: erlauben 5 indumentum, -i n.: Hülle 6 lancea, -ae f.: Lanze 7 latus, lateris n.: Seite 8 transverbero 1: durchbohren 9 consummo 1: vollenden; vollbringen 10 suggero 3, suggessi, -gestum: Kunde bringen 11 hactenus (Adv.): bisher 12 lateo 2: verbergen 13 ligo 1: anbinden
14 sagittor 1: mit Pfeilen beschießen
15 hericius, -i m.: Igel
16 gradus, gradus m.: Treppe
17 redarguo 3, redargui, -: Vorwürfe machen
18 resuscito 1: wieder erwecken
19 dignor 1: geruhen
20 famulus, -i m.: Diener 21 irrogo 1: zufügen 22 fustigo 1: mit Knüppeln schlagen 23 exhalo 1: aushauchen 24 corpus eius sibi revelavit: er zeigte ihr seinen
Leichnam
Märtyrer 34 Januarius im Jahr 305 n.Chr. (Breviarium Rom. (aut.1907) 19.Sept.)
Ianuarius1, Beneventi2 episcopus, Diocletiano3 et Maximiano in Christianos
saevientibus4, ad Timotheum5 Campaniae praesidem ob Christianae fidei
professionem6 Nolam7 perducitur. Ibi eius constantiā varie tentatā8, in ardentem
fornacem9 coniectus, ita illaesus evasit, ut ne vestimentum aut capillum quidem
flammā violaverit. Hinc praeses accensus iracundiā, martyris10 corpus imperat usque11
eo distrahi, quoad nervorum12 compages artuumque solvantur. Festus5 interea eius
diaconus, et Desiderius5 lector13 comprehensi, vinctique14, una cum episcopo ante
rhedam15 praesidis Puteolos pertrahuntur. Et in eundem carcerem (…) simul
coniciuntur. Postero die omnes in amphitheatro feris obiecti sunt: Quae naturalis
oblitae feritatis, ad Ianuarii1 pedes se prostravēre16. Id Timotheus5 magicis
cantionibus17 tribuens, cum sententiam capitis in Christi martyres10 pronuntiasset18,
oculis repente captus19, orante mox beato Ianuario1, lumen recepit. Das Amphitheater von Puteoli (heute Pozzuoli) ist nach dem Kolosseum das zweitgrößte der römischen Welt. Es wurde in flavischer Zeit (1.Jhdt.n.Chr.) errichtet und bot fast 40.000 Leuten Platz. Besonders bemerkenswert ist der Erhaltungszustand der Unterbauten, in denen sich u.a. die Tierzwinger befanden. Die Tiere wurden in einem eisernen Käfig durch Öffnungen in der Decke in die Arena gezogen. Ferner legt der Anschluss an einen Aquädukt nahe, dass in diesem Amphitheater auch Naumachien (Seeschlachten) abgehalten wurden. 1 Ianuarius, -i m.: Januarius 2 Beneventum, -i n.: Benevent (in Kampanien) 3 Diocletianus u. Maximianus: röm. Kaiser um 3004 saevio 4: wüten 5 röm. Eigenname (-us, -i m.) 6 professio, professionis f.: öffentliches Bekenntnis 7 Nola, -ae f.: Nola (in Kampanien) 8 tento 1: auf die Probe stellen 9 fornax, fornacis f.: Ofen 10 martyr, martyris m.: Märtyrer („Blutzeuge“) 11 usque eo …, quoad: soweit …, bis 12 nervorum compages (compagis f.) artuumque:
das Gefüge seiner Muskeln und Glieder 13 lector, lectoris m.: Lektor (Kirchenamt) 14 vincio 4, vinxi, vinctum: fesseln 15 rheda, -ae f.: Wagen 16 prosterno 3, prostravi, prostratum: niederwerfen;
prostravēre = prostravērunt 17 cantio, cantionis f.: Gesang 18 pronuntio 1: verkünden; pronuntia‹vi›sset 19 capio 3M Passiv: hier: erkranken
Amphitheater von Pozzuoli
Märtyrer 35 Quo miraculo hominum milia fere quinque Christi fidem susceperunt. Verum ingratus
iudex nihilo1 placatior factus beneficio, sed conversione2 tantae multitudinis actus in
rabiem, veritus maxime principum decreta, sanctum episcopum cum sociis gladio
percuti iussit. Horum corpora finitimae urbes, pro3 suo quaeque studio certum sibi
patronum ex iis apud Deum adoptandi4, sepelienda curarunt5. Ianuarii6 corpus
Neapolitani7 divino admonitu extulēre8: Quod primo Beneventum9, inde ad
monasterium10 montis Virginis, postremo Neapolim translatum, et in maiore ecclesiā
conditum, multis miraculis claruit11. Sed illud imprimis memorandum, quod12
erumpentes olim e monte Vesuvio flammarum globos13 nec vicinis modo, sed
longiquis etiam regionibus vastatis metum afferentes exstinxit. Praeclarum illud
quoque, quod12 eius sanguis, qui in ampullā vitreā concretus14 asservatur15, cum in
conspectu capitis eiusdem martyris16 ponitur, admirandum in modum colliquefieri17 et
ebullire18, perinde19 atque recens effusus, ad20 haec usque tempora cernitur. Der Heilige Januarius (San Gennaro) wurde im Amphitheater von Puteoli im Jahr 305 hingerichtet. In Neapel genießt der Heilige besondere Verehrung. Seine Gebeine ruhen in der Krypta des Domes, der ihm geweiht ist. In einer Seitenkapelle wird in einer Silberbüste sein Haupt zusammen mit jenen beiden Glasampullen aufbewahrt, in denen sich alljährlich mindestens zweimal (am 1. Sonntag im Mai und am 19. September) das Blutwunder vollzieht. 1 nihilo placatior: um nichts ruhiger 2 conversio, conversionis f.: Bekehrung 3 pro (+ Abl.): im Verhältnis zu 4 adopto 1: erwählen 5 curo 1 (+ Gerund): lassen; cura‹ve›runt 6 Ianuarius, -i m.: Januarius 7 Neapolitani, -orum m.Pl.: Neapolitaner 8 effero, -fers, -ferre, extuli, elatum: zu Grabe tragen;
extulēre = extulērunt 9 Beneventum, -i n.: Benevent (in Kampanien) 10 monasterium, -i n.: Kloster 11 claresco 3, clarui, -: sich hervortun 12 quod: hier: dass; ergänze davor: est 13 globus, -i m.: Klumpen 14 concretus, -a, -um: erstarrt 15 asservo 1: aufbewahren 16 martyr, martyris m.: Märtyrer („Blutzeuge“) 17 colliquefio, -fis, -fieri: flüssig werden 18 ebullio 4: hervorsprudeln 19 perinde atque: genauso wie 20 ad haec usque tempora = usque ad haec
tempora
San Gennaro im Dom von Neapel
Märtyrer 36 Lucia im Jahr 310 n.Chr. (Breviarium Rom. (hiem. 1907) 13.Dec. )
Lucia1 virgo Syracusana, genere et Christianā fide ab infantia2 nobilis, unā cum matre
Eutychiā1, quae sanguinis fluxu3 laborabat4, Catinam5 ad venerandum beatae Agathae1
venit: Quae ad eius sepulcrum cum suppliciter orasset, Agathae1 intercessione6 matri
sanitatem impetravit. Statim vero matrem exoravit, ut, quam dotem7 sibi datura esset,
Christi pauperibus tribui pateretur. Ut igitur Syracusas rediit, omnem pecuniam, quam
ex facultatibus8 venditis9 redegerat, pauperibus distribuit.
Quod ubi rescivisset10 is, cui eam parentes contra virginis voluntatem desponderant11,
apud Paschasium12 praefectum Luciam1, quod Christiana esset, accusavit. Quam ille
cum nec precibus nec minis ad cultum idolorum13 posset perducere, immo14 tanto
magis incensam videret ad celebrandas Christinae fidei laudes, quanto magis ipse eam
a sententia avertere conabatur. “Cessabunt15”, inquit, “verba, cum ventum erit ad
verbera16.” Cui virgo: “Dei servis verba deesse non possunt, quibus a Christo domino
dictum est: “Cum steteritis ante reges et praesides, nolite cogitare, quomodo aut quid
loquamini: Dabitur enim vobis in illa hora, quid loquamini: Non enim vos estis, qui
loquimini, sed spiritus Sanctus, qui loquitur in vobis.”17
1 weibl. Eigenname (-a, -ae f.) 2 ab infantia: von Kindesbeinen an 3 fluxus (fluxus m.) sanguinis: Blutung 4 laboro 1: hier: laborieren; leiden 5 Catina, -ae f.: Catania
(Stadt an der Ostküste Siziliens) 6 intercessio, intercessionis f.: Einschreiten;
ora‹vi›sset 7 dos, dotis f.: Mitgift;
ordne: pateretur dotem, quam sibi datura esset, pauperibus Christi tribui 8 facultas, facultatis f.: Vermögen 9 vendo 3, vendidi, -ditum: verkaufen 10 rescisco 3, rescivi, -: erfahren 11 despondeo 2, despondi, -sponsum: verloben 12 männl. Eigenname (-us, -i m.) 13 idolum, -i n.: Götzenbild 14 immo: sondern im Gegenteil 15 cesso 1: hier: ausetzen 16 verbera, verberum n.Pl.: Schläge 17 Bibelwort nach Mt.10, 18f
Märtyrer 37 Quam cum Paschasius1 interrogasset: “Estne in te spiritus Sanctus?”, respondit: “Caste2 et pie
viventes templum sunt spiritūs Sancti.” At ille: “Iubebo te ad lupanar3 duci, ut te spiritus
Sanctus deserat.” Cui virgo: “Si invitam iusseris violari, castitas4 mihi duplicabitur5 ad
coronam.6” Quare Paschasius1 irā inflammatus, Luciam7 eo trahi iussit, ubi eius virginitas8
violaretur. Sed divinitus9 factum est, ut firma virgo ita consisteret, ut nullā vi de loco dimoveri
posset. Quam ob rem praefectus circum ipsam pice10, resinā11 ac ferventi12 oleo13 perfusam
igne accendi imperavit. Sed cum ne flamma quidem eam laederet, multis tormentis14
excruciatae15 guttur16 gladio transfigitur. Quo vulnere accepto, Lucia7 praedicens Ecclesiae
tranquilitatem, quae futura erat, Diocletiano17 et Maximiano mortuis, Idibus18 Decembris
spiritum Deo reddidit. Cuius corpus Syracusis sepultum, deinde Constantinopolim19, postremo
Venetias20 translatum est. In der Ikonographie wird die Heilige Lucia mit durchbohrtem Hals dargestellt, oft hält sie auch ihre Augen in der Hand. Wie bei allen Märtyrern kann dazu noch ein Palmzweig als Siegeszeichen treten. Ihr Festtag, der 13. Dezember, galt bis zur gregorianischen Kalenderreform Ende des 16.Jhdts. als kürzester Tag des Jahres, an dem man sich aus Freude darüber, dass die Tage wieder länger würden, beschenkte. Als Lichtträgerin ist sie Vorbotin des Weihnachtslichtes. Weitere Bräuche werden bis zum heutigen Tag mit dieser Heiligen in Verbindung gebracht. Bei uns schneidet man Kirschzweige, deren Erblühen Glück bringen soll. In Schweden verkleidet sich die älteste Tochter einer Familie als Lucia und geht frühmorgens bekränzt und mit Kerzen von Zimmer zu Zimmer.
1 männl. Eigenname (-us, -i m.) 2 castus, -a, -um: keusch 3 lupanar, lupanaris n.: Bordell 4 castitas, castitatis f.: Keuschheit 5 duplico 1: verdoppeln 6 ad coronam: hier: zur Ehre 7 weibl. Eigenname (-a, -ae f.) 8 virginitas, virginitatis f.: Jungfräulichkeit 9 divinitus (Adv.): göttlicherseits 10 pix, picis f.: Pech 11 resina, -ae f.: Harz 12 ferveo 2: sieden 13 oleum, -i n.: Öl 14 tormentum, -i n.: Folter 15 excrucio 1: peinigen 16 guttur, gutturis n.: Kehle 17 Diocletianus u. Maximianus: röm. Kaiser 18 Idibus Decembris: am 13. Dezember 19 Constantinopolis, -polis f.: Konstantinopel 20 Venetiae, -arum f.Pl.: Venedig
Sancta Lucia
(Diözesanmuseum von Camerano)